Ο Αλέξανδρος Δελμούζος, το εκπαιδευτικό του όραμα και το έργο του
Σύνταξη άρθρου: Ιωάννα Ασυλογιστάκη
Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός
Κάθε εκπαιδευτικός στην Ελλάδα ξέρει το όνομα του Αλέξανδρου Δελμούζου και γνωρίζει, έστω και μερικώς, το σπουδαίο έργο του. Ο ίδιος υπήρξε αμφιλεγόμενος στην εποχή του για το έργο του αυτό, διχάζοντας τους σύγχρονούς του αλλά σίγουρα κερδίζοντας τον θαυμασμό των επόμενων γενεών. Ο Δελμούζος επηρεάστηκε βαθιά από το κίνημα της προοδευτικής εκπαίδευσης της εποχής του, αφιερώθηκε δε πλήρως στον εκσυγχρονισμό της τότε ελληνικής εκπαίδευσης, η οποία ήταν εξαιρετικά συντηρητική και αντιπαραγωγική. Το όραμά του το στήριξε στη σύσταση του «Νέου Σχολείου» με βασικούς του άξονες την ελληνική οικογένεια, την πατροπαράδοτη πίστη και, φυσικά, τη ζωντανή νεοελληνική γλώσσα, τη δημοτική. Αυτή του η πίστη στην καθομιλουμένη, δημοτική γλώσσα υπήρξε η αιτία πολλών δεινών που αντιμετώπισε σε όλη του τη ζωή, από ύβρεις και προπηλακισμούς μέχρι δικαστικές διώξεις.
Η ζωή και οι σπουδές του
O Αλέξανδρος Δελμούζος γεννήθηκε στην Άμφισσα το 1880, σε μια αγαπημένη, παραδοσιακή και εύπορη οικογένεια. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας και, μετά τη στρατιωτική του θητεία, πήγε για μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία από το 1903 μέχρι το 1907. Εκεί, οι σπουδές δεν φαίνονται συστηματικές ούτε τον ικανοποιούν πλήρως. Μελετά όμως συστηματικά τις πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις τόσο στη γερμανική όσο και στην ελληνική κοινωνία. Επίσης, επηρεάζεται από μαρξιστικές ιδέες, κατόπιν γνωριμίας του με τον Γεώργιο Σκληρό, και ακολουθεί την κατεύθυνση του ηθικού σοσιαλισμού.
Το 1907, θα επιστρέψει στην Ελλάδα και ο Δήμος Παγασών, ο προκάτοχος του σημερινού Δήμου Βόλου, θα τον διορίσει διευθυντή το 1908 στο νεοσύστατο Παρθεναγωγείο του. Ο Δελμούζος θα προσπαθήσει με μεράκι να εφαρμόσει τις νέες ιδέες του και τις αρχές του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, αλλά δυστυχώς θα συκοφαντηθεί και οδηγηθεί στο δικαστήριο, ενώ το σχολείο θα κλείσει το 1911. Η «δίκη των αθεϊκών», όπως έμεινε γνωστή, που διεξήχθη τελικά το 1914, αθώωσε πανηγυρικά όλους τους κατηγορούμενους, μεταξύ τους και τον Δελμούζο, από τις κατηγορίες αντεθνικής και αντιθρησκευτικής δράσης.
Το 1910 συγκροτήθηκε ο Εκπαιδευτικός Όμιλος, με τον Δελμούζο ως έναν από τους ιδρυτές. Συνεργάστηκε με τον Δημήτρη Γληνό και τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη και υπηρέτησε τις εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες του βενιζελικού κόμματος ως Ανώτερος Επόπτης Δημοτικής Εκπαίδευσης και ως μέλος της Συντακτικής Επιτροπής των αναγνωστικών του δημοτικού. Δυστυχώς, το 1920 θα διακοπεί η δράση των δημοτικιστών μεταρρυθμιστών, με την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές, και ο Δελμούζος θα φύγει με την οικογένειά του από την Ελλάδα. Μέχρι το 1923, έμενε στο Μόναχο, όπου εμπνεύστηκε και επηρεάστηκε από τις αρχές του Σχολείου Εργασίας του Κερσενστάινερ (Kerschensteiner) και του Γκέτντιγκ (Gaudig), τις οποίες και αξιοποίησε προσαρμόζοντάς τες στα ελληνικά δεδομένα, όταν επέστρεψε στην πατρίδα.
Την περίοδο 1923 με 1926 θα διευθύνει το Μαράσλειο Διδασκαλείο, προσπαθώντας πάλι να εφαρμόσει τις προοδευτικές αντιλήψεις του. Όμως, γρήγορα θα ακουστούν οι πρώτες κατηγορίες για αντεθνική διδασκαλία, περιφρόνηση του μαθήματος των Θρησκευτικών κ.ά. και θα απολυθεί.
Το 1928 εκλέχτηκε καθηγητής στην έδρα της Παιδαγωγικής, στη Φιλοσοφική Σχολή του νεοϊδρυθέντος Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και υπήρξε επόπτης του Πειραματικού του Σχολείου. Για δεύτερη όμως φορά, η πολιτική κατάσταση της χώρας επηρέασε την πορεία του. Το 1935 θα απομακρυνθεί απ’ τη θέση του, για να επανέλθει έναν χρόνο μετά. Λίγο αργότερα όμως, λόγω της σύγκρουσής του με τον Υπουργό Παιδείας, Κωνσταντίνο Γεωργακόπουλο, θα παραιτηθεί το 1937. Τον επαναφέρουν στη Σχολή, αλλά εκείνος παραιτείται για δεύτερη και τελευταία φορά το 1946.
Από το 1937 μέχρι και τον θάνατό του το 1956, ο Αλέξανδρος Δελμούζος δεν σταμάτησε να δραστηριοποιείται παιδαγωγικώς και να εργάζεται για την ελληνική εκπαίδευση. Δημοσίευε άρθρα και εργασίες του, έδινε διαλέξεις, παρείχε συμβουλές στην πολιτική και εκπαιδευτική ηγεσία και άφησε πίσω του ένα πλούσιο συγγραφικό έργο, μέσα στο οποίο διακρίνεται το ανθρωπιστικό του πνεύμα, οι προσπάθειές του για ένα Νέο Σχολείο και οι μοντέρνες ιδέες του.
Το σχολείο του Βόλου
Όταν ανέλαβε τη διεύθυνση, με προϋπόθεση να έχει απόλυτη ελευθερία στην οργάνωσή του, ο Αλέξανδρος Δελμούζος το είδε σαν «ευλογημένη ευκαιρία». Οργάνωσε ένα πρότυπο Ανώτατο Παρθεναγωγείο με βάση την εκπαίδευση των κοριτσιών σε πρακτικές ανάγκες της ζωής τους και, φυσικά, στη δημοτική γλώσσα. Προετοίμαζε σωστές μητέρες και δυναμικές Ελληνίδες με φωτισμένο μυαλό, διδάσκοντάς τους και πρακτικά μαθήματα, όπως ραπτική και νοσηλευτική, αλλά και «φυσιογνωστικά» με εκδρομές και πειράματα. Μια θύελλα όμως αντιδράσεων θα διακόψει άδοξα το φιλόδοξο εγχείρημά του, καθώς ο Δελμούζος, όπως προαναφέρθηκε, θα κατηγορηθεί για αθεΐα και ηθική έκλυση και θα οδηγηθεί σε δίκη, στην οποία ευτυχώς θα αθωωθεί. Στο έργο του «Το Κρυφό Σκολειό» καταγράφει αναλυτικά κάθε προσπάθεια που έγινε στο Παρθεναγωγείο, την πρόοδο των μαθητριών, αλλά και τις επιθέσεις των αντιπάλων του.
Ο Εκπαιδευτικός Όμιλος και η δημοτική γλώσσα
Το 1910 ιδρύεται ο «Εκπαιδευτικός Όμιλος» από επιφανείς προσωπικότητες της εποχής, μεταξύ των οποίων και ο Αλέξανδρος Δελμούζος. Πρόκειται ουσιαστικά για μια ιδεολογική σύμπραξη σοσιαλιστικών και φιλελεύθερων ιδεών και εκσυγχρονιστικών τάσεων με επίκεντρο την εκπαίδευση. Ο Όμιλος εξέφραζε τον εκπαιδευτικό δημοτικισμό και λειτουργούσε ταυτόχρονα ως μία κατεξοχήν ομάδα πίεσης. Βασική θέση του Ομίλου ήταν η εθνική αναδιάρθρωση μέσω της Αγωγής και η αναδιάρθρωση της τελευταίας μέσω της εθνικής γλώσσας, της δημοτικής. Για τον λόγο αυτό, κατά τη μύηση ενδιαφερόμενων στον Όμιλο αποκλείονταν οι συντηρητικοί καθαρευουσιάνοι. Μεταξύ των δράσεών του, ο Δελμούζος και οι συνεργάτες του συνέβαλαν στη σύνταξη των μεταρρυθμιστικών νομοσχεδίων της εκπαίδευσης που κατατέθηκαν στη Βουλή από τον Υπουργό Παιδείας Ιωάννη Τσιριμώκο, τα οποία δυστυχώς δεν ψηφίστηκαν. Αργότερα, το 1916, η κυβέρνηση Βενιζέλου καθιέρωσε τη δημοτική γλώσσα στις τέσσερις πρώτες τάξεις του Δημοτικού και κυκλοφόρησαν τα πρώτα βιβλία γραμμένα σε αυτή. Ο Δελμούζος και ο Τριανταφυλλίδης τοποθετούνται Ανώτεροι Επόπτες Δημοτικής Εκπαίδευσης και ο Γληνός Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου. Ενθαρρυμένος ο Δελμούζος εργάζεται αδιάκοπα για την εμπέδωση της μεταρρύθμισης, την αντιμετώπιση των αντιδράσεων και τη σύνταξη των διάσημων αναγνωστικών, «Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο» και «Τα Ψηλά Βουνά» του Ζαχαρία Παπαντωνίου. Δυστυχώς, όλη αυτή η γόνιμη δουλειά θα ανατραπεί με την εκλογική ήττα του Βενιζέλου το 1920 και ο Δελμούζος θα παραιτηθεί από τη θέση του, ενώ τα νέα βιβλία θα καταργηθούν. Τέλος, λίγα χρόνια αργότερα, παρά τις φιλόδοξες στοχεύσεις του, ο Όμιλος θα διασπαστεί το 1927, ύστερα από μια μακρά περίοδο έντονων διαφωνιών μεταξύ των μελών του επί ουσιαστικών θεμάτων-αρχών, με τη δημόσια αποχώρηση της λεγόμενης «Ομάδας Δελμούζου».
Το Μαράσλειο Διδασκαλείο
Επόμενος σταθμός της πορείας του Αλέξανδρου Δελμούζου αποτελεί το Μαράσλειο Διδασκαλείο. Εκεί επιχείρησε, για δεύτερη φορά, να οδηγήσει ένα βήμα πιο μπροστά τη νεοελληνική εκπαίδευση, παρέχοντας στους υποψήφιους δασκάλους, που σπούδαζαν εκεί, τα απαραίτητα εφόδια, εφαρμόζοντας νέες μεθόδους διδασκαλίας και νέο πρόγραμμα. Ο στόχος του ήταν να μάθουν οι μαθητές να δουλεύουν αποτελεσματικά και να κατακτήσουν υψηλές ανθρωπιστικές αξίες. Κι εδώ, όμως, συναντάται αντίδραση. Επαναλαμβάνονται οι ίδιες κατηγορίες με εκείνες του Βόλου εναντίον τόσο του Δελμούζου όσο, κυρίως, εναντίον της συνεργάτιδάς του Ρόζας Ιμβριώτη. Η δικαιοσύνη και πάλι παρεμβαίνει και η ιστορία για άλλη μια φορά επαναλαμβάνεται: ο Δελμούζος απαλλάσσεται, αφού τα στοιχεία χαρακτηρίζονται «ανύπαρκτα» και «παραποιημένα», ενώ τον έπαινο κερδίζει η δουλειά που είχε έως τότε γίνει στο Μαράσλειο. Παρ’ όλα αυτά, ο Δελμούζος απολύεται από τη δικτατορία του Πάγκαλου το 1926. Ο Δελμούζος κατέγραψε την εμπειρία του στο βιβλίο «Οι πρώτες προσπάθειες στο Μαράσλειο» με κάθε λεπτομέρεια, με την ύλη κάθε μαθήματος, τη σχολική ζωή, τις εκπαιδευτικές στοχοθεσίες.
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και πειραματικό σχολείο
Ο Δελμούζος εκλέχτηκε το 1928 καθηγητής στην έδρα της Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και άρχισε τις παραδόσεις του. Καθώς αγαπούσε τη σχολική τάξη, έθεσε προς συζήτηση το ίδιο το πρόγραμμα σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής εκδίδοντας μάλιστα και βιβλίο, «Το πρόβλημα της Φιλοσοφικής Σχολής». Υποστήριζε την αξία της πρακτικής άσκησης των φοιτητών στο σχολικό περιβάλλον και τη σύνδεση μεταξύ θεωρίας και πράξης. Το 1933 περνάει μια ακόμα περιπέτεια, διότι θα κληθεί σε απολογία από τον Υπουργό Παιδείας, Θεόδωρο Τουρκοβασίλη, καθώς ο Δελμούζος κατέκρινε δημοσίως τα νομοσχέδιά του, με τα οποία αναιρούσε τη μεταρρύθμιση του 1929 και υπονόμευε τη δημοτική γλώσσα. Ο Υπουργός τον τιμώρησε με πρόστιμο, αλλά η τιμωρία ακυρώθηκε από το Συμβούλιο Επικρατείας. Συνεχίζοντας την ακαδημαϊκή του πορεία, κατόρθωσε τελικά το 1934 τον απώτερο σκοπό του, να ιδρύσει ένα Πειραματικό Σχολείο στη Θεσσαλονίκη. Υπήρξε η τρίτη και τελευταία απόπειρά του να υλοποιήσει το εκπαιδευτικό του όραμα. Αν και υπηρέτησε λιγότερο από 2 χρόνια στο σχολείο αυτό, καθιέρωσε κάτι σημαντικό, το βιβλίο με τα Πρακτικά των παιδαγωγικών συνεδρίων. Δυστυχώς όμως, τα «σκαμπανεβάσματα» δεν τελείωσαν. Στο πλαίσιο εκκαθαρίσεων μετά το αποτυχημένο βενιζελικό κίνημα του 1935, θα χάσει τη θέση του, αν και θα διοριστεί πάλι το 1936. Μετά, όμως, από διαφωνίες του με τους κρατούντες αναγκάστηκε να υποβάλει την παραίτησή του τον Σεπτέμβριο του 1937, διακόπτοντας την ακαδημαϊκή του πορεία. Ο τότε Υπουργός Παιδείας, Κωνσταντίνος Γεωργακόπουλος, επιτέθηκε στου οπαδούς της Εκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης και ο Δελμούζος, ως απάντηση, δημοσίευσε δύο άρθρα διαχωρίζοντας τον Δημοτικισμό από τον κομμουνισμό, και υπέβαλλε μια έντονη αναφορά διαμαρτυρίας στον Υπουργό. Θα περάσουν χρόνια μέχρι να αποκατασταθεί στην έδρα του, αλλά θα παραιτηθεί και πάλι για δεύτερη και τελευταία φορά.
Οι παιδαγωγικές του απόψεις
Το όραμα του Αλέξανδρου Δελμούζου, πρωτοποριακό για την εποχή του, ήταν ένα σχολείο με επίκεντρο τον μαθητή, σε αντίθεση με το συντηρητικό, στείρο και άκαμπτο δασκαλοκεντρισμό του τότε. Με κινητήρια δύναμη τη βαθιά του αγάπη για το παιδί, προσπάθησε να αλλάξει την ελληνική παιδεία τόσο εξωτερικά (π.χ. τις μεθόδους διδασκαλίας) όσο και εσωτερικά (π.χ. το πνεύμα της). Για εκείνον, η Εκπαίδευση είχε βαθιά ανθρωπιστική διάσταση και σκοπός της είναι να δημιουργεί Ανθρώπους, ηθικά και πνευματικά ολοκληρωμένους και ελεύθερους. Πίστευε ότι πρέπει το άτομο να εξουσιάζει το σώμα του και τις πράξεις του, να κρίνει τα προβλήματά του και να ζει ασκώντας το σωστό επάγγελμα, καλυτερεύοντας πάντα τον εαυτό του και τον τόπο όπου ζει. Γι’ αυτό και προετοίμαζε τους μαθητές του, για να γίνουν ενεργοί πολίτες και χρήσιμα πρόσωπα για την κοινωνία, καθώς θεωρούσε ότι η παιδεία δεν γίνεται να είναι ξεκομμένη από το υπόλοιπο κοινωνικό περιβάλλον. Ακόμα εργάστηκε για ένα εκπαιδευτικό σύστημα παροχής ίσων ευκαιριών μάθησης σε όλους τους μαθητές, λαμβάνοντας υπόψη και αξιοποιώντας τις ατομικές κλίσεις, ώστε κάθε παιδί να έχει τη μόρφωση που του ταιριάζει, ανεξάρτητα από την κοινωνική και οικονομική του θέση. Με λίγα λόγια, επιχείρησε να δημιουργήσει τις συνθήκες για τη διαμόρφωση ενός δημοκρατικού σχολικού περιβάλλοντος, ανοιχτού προς την κοινωνία, όπου το παιδί θα καλλιεργούσε τον νου και την προσωπικότητά του.
Επίλογος
Χαρακτηριστικά για τη ζωή και το έργο του σημαντικού αυτού εκπαιδευτικού είναι τα λόγια του ιδίου: «Είμαι γεννημένος Δάσκαλος». Το παιδαγωγικό του έργο, πολύπλευρο: στην αρχή ως Διευθυντής του Παρθεναγωγείου του Βόλου (1908-1911), συνεχίζοντας με την εργασία του στον Εκπαιδευτικό Όμιλο (1911-1917), κατόπιν αναλαμβάνοντας τη Διεύθυνση του Μαράσλειου Διδασκαλείου (1923-1926) και αργότερα ως καθηγητής Παιδαγωγικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (1929-1937). Αλλά και καθ’ όλη τη μετέπειτα δράση του, ο Αλέξανδρος Δελμούζος υπηρέτησε με πάθος, θάρρος, γεμάτος ενέργεια την ελληνική εκπαίδευση, προσπαθώντας να της δώσει νέα πνοή και να καταστήσει το ελληνικό σχολείο κέντρο ουσιαστικής αγωγής για το παιδί. Η μεθοδολογία της προοδευτικής εκπαίδευσης του Δελμούζου και των ομοϊδεατών του, αν και δεν επικράτησε στη δική τους εποχή, άφησε ισχυρή παρακαταθήκη και παραμένει επίκαιρη και προβάλλεται στην τωρινή εκπαιδευτική πραγματικότητα μέσω του καθοδηγητικού ρόλου του εκπαιδευτικού, την αντιμετώπιση του μαθητή ως ολότητα κ.ο.κ. . Μάλιστα οι παιδαγωγικές αντιλήψεις του Αλέξανδρου Δελμούζου περί ενός παιδοκεντρικού σχολείου, που προάγει την ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας των μαθητών και τη λειτουργική ένταξή τους στην κοινωνία, συμπίπτουν εν πολλοίς με τις θεμελιώδεις παιδαγωγικές αρχές της σύγχρονης Ειδικής Αγωγής και Εκπαίδευσης.
Πηγές
Ο Αλέξανδρος Δελμούζος και η σχολική πράξη, Πελαγία Ι. Κογκούλη
Ηλ. Ταχ.: [email protected]
Κωνσταντίνος Ουρανός
Δάσκαλος
Ιωάννα Ασυλογιστάκη
Δασκάλα
Τάσσος Κυρίκος
Μαθηματικός
