Σύνταξη άρθρου: Ματίνα Δαμιανάκη

Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός

Ο χώρος και οι ορισμοί του

Η αθλητική άμιλλα και η διεξαγωγή αγώνων υπήρξε μια χαρακτηριστική ελληνική εκδήλωση, που είχε τις ρίζες της πολύ πίσω στον χρόνο, στην προϊστορική εποχή. Είναι γνωστό πως ο αθλητισμός έπαιζε πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή των αρχαίων Ελλήνων. Για να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες άθλησης, προέκυψε η δημιουργία δύο τύπων κτηρίων/χώρων εκγύμνασης, οι Παλαίστρες και τα Γυμνάσια. Οι Παλαίστρες είναι σχολεία φυσικής αγωγής, μικρότερα από τα Γυμνάσια, κατάλληλα για άσκηση σε πάλη, πυγμαχία και άλλα αθλήματα δύναμης. Τα Γυμνάσια από την άλλη είναι παρεμφερή κτήρια με τις Παλαίστρες, αλλά μεγαλύτερα σε έκταση, για να εξυπηρετούνται και αθλήματα, όπως ο δρόμος, ενώ τις περισσότερες φορές συνδυάζονται με μεγάλα άλση και δέντρα, γι’αυτό και συνήθως διέθεταν και κήπους περίφημους την εποχή τους.

Σ’ένα λοιπόν από τα τρία Γυμνάσια της Αττικής (τα άλλα δύο είναι το Λύκειον και το Κυνόσαργες) ιδρύθηκε η φημισμένη σχολή του Πλάτωνα, η «Ακαδημία Πλάτωνος», που υπήρξε η πιο γνωστή από τις φιλοσοφικές σχολές της αρχαίας Αθήνας. Ο χώρος, στον οποίο δραστηριοποιήθηκε εντοπίζεται στα δυτικά της αρχαίας πόλης των Αθηνών και ήταν ήδη από τα αρχαϊκά χρόνια ένα δημόσιο άλσος αφιερωμένο στον τοπικό ήρωα Εκάδημο ή Ακάδημο. Ο χώρος θεωρούνταν ιερός, γιατί κατά τον μύθο ο Θησέας είχε κρύψει εκεί την Ελένη. Μάλιστα από σεβασμό για αυτήν τη μακρά παράδοση και την ταύτισή του με τους Διόσκουρους, τους αδερφούς της Ελένης, οι Σπαρτιάτες δεν τον κατέστρεψαν, όταν εισέβαλαν το 413 π.Χ. στην Αττική, κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο.

Χάρτης και πληροφορίες για τον αρχαιολογικό χώρο, μαζί με σύντομη αναφορά στον Πλάτωνα και στην Ακαδημία

Λίγη Ιστορία

Κατά την αρχαϊκή περίοδο ο Πεισίστρατος και οι Πεισιστρατίδες καθιστούν την Ακαδημία ένα πολύ σημαντικό θρησκευτικό κέντρο. Μέσα στο ιερό άλσος της Ακαδημίας, που ήταν αφιερωμένο στην Αθηνά, υπήρχαν οι δώδεκα «μορίαι ελαίαι», ιερές ελιές από τις οποίες προερχόταν το ιερό λάδι που προσφερόταν στους νικητές των Παναθηναϊκών αγώνων.

Κατά τη ρωμαϊκή κατάκτηση της Αθήνας, το 86 π.Χ., το άλσος καταστράφηκε από τον Σύλλα, χωρίς όμως να σταματήσει για πολύ η λειτουργία της Σχολής. Είναι βέβαιο πως λειτούργησε για σχεδόν 1.000 χρόνια από την ίδρυσή της (γύρω στο 387 π.Χ.) μέχρι και το οριστικό της κλείσιμο από τον Ιουστινιανό το 529 μ.Χ. . Το γεγονός αυτό της παύσης σηματοδοτεί, κατά πολλούς, το τέλος του αρχαίου κόσμου και το πέρασμα στον Μεσαίωνα (Βυζαντινή εποχή) και στην οριστική επικράτηση του Χριστιανισμού.

Η Σχολή

Στην Ακαδημία υπήρχαν διάφοροι επιστημονικοί τομείς με αντικείμενα μελέτης τη φιλοσοφία, τα μαθηματικά, τις φυσικές και τις πολιτικές επιστήμες. Μάλιστα στο υπέρθυρό της αναγραφόταν η φράση «ἀγεωμέτρητος μηδείς εἰσίτω», δηλαδή να μην εισέρχεται κανένας που δεν γνωρίζει Γεωμετρία. Ο Πλάτων θεωρούσε ότι η γεωμετρία και τα μαθηματικά ήταν ο μόνος και ασφαλής δρόμος, για να προσεγγίσει κανείς τον Κόσμο των Ιδεών και τον Θεό.

Για τη σύνδεση της Ακαδημίας με την πόλη των Αθηνών υπήρχε μια οδός, που ξεκινούσε από την Θριάσια Πύλη (Δίπυλο) και κατέληγε στην Ακαδημία. Ο Δρόμος ήταν μεγαλοπρεπής πλάτους 40 και μήκους 1478 μέτρων και κατά μήκος του αριστερά και δεξιά οι Αθηναίοι έθαβαν τους επιφανείς άνδρες και τους νεκρούς του πολέμου. Το δημόσιο νεκροταφείο της πόλης που δημιουργήθηκε κατά μήκος της οδού ονομάστηκε «Δημόσιο Σήμα» και ήταν ο χώρος που εκφώνησε ο Περικλής τον «Επιτάφιο» γιά τους νεκρούς του πρώτου χρόνου του Πελοποννησιακού πολέμου.

Ο αρχαιολογικός χώρος

H ακριβής θέση της Ακαδημίας κατά κύριο λόγο έγινε γνωστή από τις προπολεμικές ανασκαφές που διενεργήθηκαν από τον αρχιτέκτονα Παναγιώτη Αριστόφρονα, ομογενή εξ Αιγύπτου και θαυμαστή του Πλάτωνος, μεταξύ των ετών 1929 έως 1940 και υπό την εποπτεία του αρχαιολόγου Κωνσταντίνου Κουρουνιώτη σε συνεργασία με την Ακαδημία Αθηνών. Στις ανασκαφές αυτές έρχονται στην επιφάνεια σχεδόν όλες οι μέχρι σήμερα σωζόμενες αρχαιότητες στον αρχαιολογικό χώρο της Ακαδημίας. Η ανεύρεση το 1966 ενός όρου, δηλαδή οροσήμου, στη θέση του (in situ) σε αυτήν την περιοχή με την επιγραφή {ΗΟ}ΡΟΣ ΤΕΣ ΗΕΚΑΔΗΜΕΙΑΣ, που χρονολογείται γύρω στο 500 π.Χ., επιβεβαιώνει τη θέση και την ονομασία της Ακαδημίας ήδη από την αρχαϊκή εποχή.

Από το 1955 μέχρι το 1963 πραγματοποιούνται ανασκαφές στην Ακαδημία υπό την διεύθυνση του αρχαιολόγου Φώτη Σταυροπούλου, ενώ από το 1962 ο χώρος της Ακαδημίας προσαρτάται επίσημα στην Αρχαιολογική Υπηρεσία, η οποία συνεχίζει μέχρι σήμερα τις προσπάθειες για την προβολή και ανάδειξη του κηρυγμένου αρχαιολογικού χώρου έκτασης περίπου 150 στρεμμάτων.

Οι ανασκαφές απέδειξαν ότι η περιοχή της Ακαδημίας είχε κατοικηθεί από την προϊστορική εποχή. Από τη γεωμετρική εποχή ξεχωρίζει η λεγόμενη «Ιερά Οικία», με σημαντικά ευρήματα που θεωρήθηκε χώρος λατρείας του Ακαδήμου, αν και τα μέχρι σήμερα στοιχεία δεν είναι επαρκή για μια τέτοια ερμηνεία, και ακόμα μία προϊστορική οικία αψιδωτού σχήματος. Από την αρχαϊκή εποχή έχουμε ενδείξεις για την ύπαρξη ναών, έχουν εντοπιστεί πήλινες μετόπες και ακροκέραμα αυτής της εποχής, καθώς και οικοδομικό υλικό εντοιχισμένο σε μεταγενέστερες κατασκευές.

Η Ιερά Οικία, όπως σώζεται σήμερα κάτω από προστατευτικό στέγαστρο

Δύο συγκροτήματα που ξεχωρίζουν στην περιοχή και ανήκουν στις εγκαταστάσεις του «Γυμνασίου της Ακαδημίας» είναι το λεγόμενο Γυμνάσιο και το τετράγωνο περίστυλο κτήριο, γνωστό και ως Τετράγωνο Περιστύλιο. Το Γυμνάσιο βρέθηκε βόρεια της εκκλησίας του Αγίου Τρύφωνος και είναι ένα μεγάλο ορθογώνιο κτήριο, το οποίο διαθέτει χαρακτηριστικά Παλαίστρας. Αποτελείται δηλαδή από μία ορθογωνίου σχήματος αυλή, η οποία περιβάλλεται από στοές. Το «Τετράγωνο Περιστύλιο» βρέθηκε βορειοανατολικά του Γυμνασίου, και καταλαμβάνει το οικοδομικό τετράγωνο που ορίζεται από τις οδούς Μοναστηρίου – Ευκλείδου – Πλάτωνος – Τριπόλεως. Οι διαστάσεις του κτηρίου είναι 40Χ40 μ. . Η κατασκευή του υποδηλώνει ότι έφερε σε ίσες αποστάσεις κίονες. Το «Τετράγωνο Περιστύλιο» έχει ταυτισθεί από μερίδα μελετητών με την Παλαίστρα της Ακαδημίας των Κλασικών χρόνων, ενώ άλλοι πιστεύουν ότι είναι ο Περίπατος δηλαδή τμήμα της σχολής του Πλάτωνος. Το κτήριο χρονολογήθηκε από τους ανασκαφείς στο γ΄ τέταρτο του 4ου αι. π.Χ., όμως ύστερα από επανεξέταση των ανασκαφικών δεδομένων φαίνεται να είναι νεότερο και πρέπει να χρονολογηθεί στην υστεροελληνιστική εποχή.

Το σωζόμενο τμήμα του Τετράγωνου Περιστυλίου
H εικόνα του Γυμνασίου σήμερα

 Πρόσφατα ο Γερμανός αρχιτέκτονας Hoephner ταύτισε το Τετράγωνο Περιστύλιο με την Παλαίστρα της Ακαδημίας, ενώ το Γυμνάσιο με το Μουσείο δηλαδή με την ίδια τη Σχολή του Πλάτωνος. Θεωρεί ότι το βόρειο μεγάλο δωμάτιο του λεγόμενου Γυμνασίου είναι ο χώρος της πλούσιας σε βιβλία, όπως έχει αποδειχθεί πρόσφατα, βιβλιοθήκης της πλατωνικής σχολής. Το ίδιο υποστηρίζει για την αντίστοιχη αίθουσα της Παλαίστρας του Λυκείου. Οι δύο στενοί διάδρομοι που πλαισιώνουν το κεντρικό δωμάτιο, κοινό χαρακτηριστικό των δύο κτηρίων πρέπει να χρησίμευαν για βιβλιοστάσια. Τα μέχρι σήμερα ανασκαφικά δεδομένα καταδεικνύουν ότι το προάστιο της αρχαίας Ακαδημίας δεν περιορίζεται μέσα στα συμβατά όρια του σημερινού κηρυγμένου Αρχαιολογικού Χώρου της Ακαδημίας.

Αρχαιολογικά κατάλοιπα στην συμβολή των οδών Ευκλείδου και Μοναστηριού
Θέρμες (λουτρά) της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορικής Εποχής (2ος αι. μ.Χ.)

 Σήμερα, ο αρχαιολογικός χώρος είναι πάντα ανοιχτός με ελεύθερη πρόσβαση, όπου μπορεί ο καθένας να περιηγηθεί στο χώρο του και να απολαύσει τη βόλτα του. Επίσης, ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει το σύνολο των ευρημάτων από τις ανασκαφές, τα οποία έχουν αποθηκευθεί σε παρακείμενο με τον αρχαιολογικό χώρο οικόπεδο.

Ένα όμορφο περίπτερο ανάπαυσης και περισυλλογής των επισκεπτών. Στα κυβόσχημα καθίσματα αναγράφονται ρητά από επιγραφές που βρέθηκαν στις ανασκαφές του αρχαιολογικού χώρου
Το στέγαστρο που φυλάσσονται τα ευρήματα από τις ανασκαφές
Οι σαρκοφάγοι που βρέθηκαν στις ανασκαφές βρίσκονται στο οικόπεδο δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο

Για όσους προτιμούν την τεχνολογία, έχει δημιουργηθεί το Ψηφιακό Μουσείο της Ακαδημίας Πλάτωνος. Στόχος του Μουσείου είναι να ενημερώσει με διαδραστικό τρόπο το κοινό για τη ζωή και το έργο του μεγάλου φιλοσόφου και να κατατοπίσει τους επισκέπτες για όλα αυτά που βλέπει στον αρχαιολογικό χώρο και τη λειτουργία τους.

H είσοδος του Ψηφιακού Μουσείου της Ακαδημίας Πλάτωνος

Επίλογος του Εκδότη

Απομεινάρι του παλιού Κολωνού, απομεινάρι της παλιάς Αθήνας

Όπως αντιλαμβάνεται κανείς από τη φωτογραφία, ο Κολωνός κάποτε ήταν γραφικός και ταιριαστός με τον αρχαιολογικό χώρο, το ύψος των σπιτιών χαμηλό, η κατασκευή τους ήπια, η εικόνα πολύ κοντά σε αυτήν της Αρχαιότητας. Τώρα, ελάχιστα και αμυδρά μπορεί κανείς να αντιληφθεί το πώς ήταν αυτός ο υπέροχος τόπος. Πίσω από το παλιό σπίτι με την αυλή του υψώνεται, θηριώδης, η νέα νεοελληνική πρόταση για τον περιβάλλοντα χώρο του αρχαιολογικού πάρκου, δηλαδή η ασχημονούσα πολυόροφη πολυκατοικία. Δυστυχώς η κατάσταση αυτή είναι ο κανόνας γύρω από την Ακαδημία Πλάτωνος. Αν το θέλουμε όμως, είναι αναστρέψιμη. Όσο και αν κάποιοι διατείνονται με σθένος το αντίθετο.

 

Πηγές

Η εν Αθήναις αρχαιολογική Εταιρεία

Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού 

Μπούρας Χαράλαμπος, 1999. Μαθήματα ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, Τόμος Α. Εκδόσεις Συμμετρία

 

Ηλ. Ταχ.: [email protected]

Νιόβη Καραπέτση

Αρχαιολόγος

 

Σωσάννα Πλευριά

Αρχαιολόγος