Τα απολιθώματα στην Αττική, πού βρίσκονται
Με αφορμή προηγούμενο άρθρο μας σχετικά με την απολιθωμένη πανίδα του Πικερμίου στους πρόποδες του Πεντελικού όρους, μία πανίδα πλούσια σε είδη ζώων με πολύ ιδιαίτερη σημασία που έχει αποτελέσει πόλο έλξης για πολλούς επιστήμονες διεθνώς, θα κάνουμε μία συνοπτική αναφορά και στις υπόλοιπες θέσεις της Αττικής στις οποίες έχουν βρεθεί απολιθώματα κυρίως θαλάσσια. Φυσικά όχι μόνο σε αυτές καθώς η σκαπάνη των ερευνητών αποκαλύπτει συνεχώς νέα χερσαία ευρήματα.
Πώς σχηματίστηκαν οι απολιθωματοφόρες θέσεις στην Αττική
• Ανώτερος Παλαιοζωικός αιώνας
Πριν από πάρα πολλά εκατομμύρια χρόνια, για την ακρίβεια πριν από σχεδόν 360 εκατομμύρια χρόνια, η περιοχή της Ελλάδας (και κατ’επέκταση και η Αττική) ήταν καλυμμένη από την Τηθύ Θάλασσα, η οποία είχε πολύ μεγάλες διαστάσεις καθώς εκτεινόταν στην απέραντη έκταση από τον σημερινό Ατλαντικό Ωκεανό έως τον Ινδικό Ωκεανό. Σήμερα η Μεσόγειος Θάλασσα είναι ό,τι έχει απομείνει από την αρχαία Τηθύ. Γυρνώντας πίσω στον χρόνο σε ένα περιβάλλον εντελώς διαφορετικό από αυτό που γνωρίζουμε, βλέπουμε και ζούμε σήμερα, η Ελλάδα αποτελούσε τμήμα του πυθμένα της Τηθύος! Τα πετρώματα που σχηματίστηκαν σε εκείνη την περίοδο- που στην Γεωλογία είναι γνωστή ως ο Ανώτερος Παλαιοζωικός αιώνας -(για τη Γεωλογική κλίμακα του χρόνου περισσότερες πληροφορίες στο άρθρο μας «Ο Γεωλογικός χρόνος, η ηλικία της Γης»), είναι τα παλαιότερα σε ηλικία πετρώματα που απαντούν στην Αττική και τα βρίσκουμε συγκεκριμένα στα όρη Αιγάλεω και Πάρνηθα.
Η Πάρνηθα
Έτσι λοιπόν απολιθώματα αυτής της περιόδου που έχουν βρεθεί στην Πάρνηθα είναι οι Φουσουλίνες, πολύ χαρακτηριστικά απολιθώματα, διότι έζησαν μόνον εκείνη την περίοδο, τα οποία σαφώς έριξαν φως στις περιβαλλοντικές, οικολογικές και κατ’επέκταση γεωλογικές συνθήκες που επικρατούσαν κατά τη διάρκεια ενταφιασμού και απολίθωσής τους μέσα στα ιζήματα. Πολύ σπουδαίες είναι φυσικά και οι πληροφορίες που έδωσε η μελέτη αυτών για το είδος και τον τρόπο ζωής των οργανισμών γενικότερα, που ζούσαν πριν από τόσα εκατομμύρια χρόνια στον χώρο της Ελλάδας, όπου σαφώς δεν υπήρχε ο άνθρωπος! Επιπλέον κοράλλια και άλλοι θαλάσσιοι απολιθωμένοι οργανισμοί που βρέθηκαν μέσα στα πετρώματα, αποτελούν ακόμη μία πολύ σημαντική απόδειξη ότι τότε η Αττική καλυπτόταν από θάλασσα!
• Μεσοζωικός αιώνας
Προχωρώντας στον αμέσως επόμενο αιώνα, τον Μεσοζωικό αιώνα, ο οποίος ξεκίνησε πριν από 230 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα και τερματίστηκε πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια (όπου και η εξαφάνιση των δεινοσαύρων) τα απολιθώματα που έχουν βρεθεί μέσα σε θαλάσσια ιζήματα που εξακολουθούσαν να αποτίθενται αυτήν τη χρονική περίοδο, μαρτυρούν πως ακόμη η Αττική ήταν βυθός της Τηθύος θάλασσας. Ούτε στην Αττική αλλά ούτε και στην υπόλοιπη Ελλάδα δεν έχουν βρεθεί απολιθωμένοι χερσαίοι οργανισμοί Μεσοζωικής ηλικίας! Μέσα λοιπόν σε ασβεστόλιθους (=ιζηματογενή πετρώματα) των λόφων της Ακρόπολης, του Λυκαβηττού, των Τουρκοβουνίων, του Φιλοπάππου, του Ψυχικού, του Κορυδαλλού και του Καραβά, αλλά και στους ασβεστόλιθους από τα ορυχεία βωξίτη της Μάνδρας Αττικής, ηλικίας περίπου 65 εκατομμυρίων χρόνων (Ανώτερο Κρητιδικό), φιλοξενούνται κυρίως οι απολιθωμένοι Ιππουρίτες, θαλάσσια απολιθώματα, πολύ σπουδαία και χαρακτηριστικά καθώς έζησαν και αυτά (όπως και οι Φουσουλίνες που προαναφέραμε) μόνο κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου. Στην ανατολική Πάρνηθα κοντά στην Αγία Τριάδα έχουν βρεθεί απολιθωμένα θαλάσσια φύκη, ενώ διάφορα είδη οστράκων Μαλακίων σε παλαιά λατομεία της Ελευσίνας και στη Σαλαμίνα. Εδώ οφείλουμε να επισημάνουμε πως σε άλλα όρη της Αττικής όπως σε αυτά της Πεντέλης, του Υμηττού καθώς και του Λαυρίου που αποτελούνται από μάρμαρα και σχιστόλιθους (=μεταμορφωμένα πετρώματα) δε βρίσκουμε απολιθώματα λόγω των συνθηκών που επικρατούσαν όταν σχηματίστηκαν (βλέπε άρθρο «Γεωλογία και απολιθώματα: κατανοώντας τον φυσικό μας κόσμο»).
• Καινοζωικός αιώνας
Από τον Καινοζωικό αιώνα, ο οποίος ξεκίνησε πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια και τον οποίο διανύουμε έως και σήμερα, κομμάτια της Ελλάδας άρχισαν να αναδύονται στην επιφάνεια σταδιακά. Στην Αττική, η οποία πλέον αποτελούσε κομμάτι μιας μεγάλης χέρσου (ξηράς), οι κλειστές λεκάνες της ξηράς γέμιζαν από τα νερά της βροχής σχηματίζοντας λίμνες μέσα στις οποίες αργά αργά εναποτέθηκαν λείψανα φυτικών οργανισμών που σχημάτισαν κοιτάσματα λιγνιτών. Τέτοια είναι η λεκάνη της Ραφήνας μέσα στην οποία βρέθηκαν εκτός από τους λιγνίτες και τα Γαστερόποδα, που είναι ζωικά απολιθώματα λιμναίας φάσης. Εκτός από τη Ραφήνα, υπήρχαν και σε άλλες περιοχές της Αττικής λεκάνες ίδιας ηλικίας όπως αυτές στην Ελευσίνα, στα Μέγαρα, στο Αλεποχώρι, στη Μαλακάσα-Ωρωπό, στον Μαραθώνα-Ραφήνα, στο Νέο Ηράκλειο, στο Περιστέρι, στην Καλογρέζα κ.ά. .
Το Πλειόκαινο
Λίγο αργότερα κατά το Πλειόκαινο, λόγω εισχώρησης της θάλασσας στην ξηρά (θαλάσσια επίκλυση), η περιοχή της Αττικής περιορίστηκε, ενώ κάποιες προηγούμενες σημαντικές λίμνες της εξαφανίστηκαν. Επίσης, απολιθωμένα ψάρια Πλειοκαινικής ηλικίας έχουν βρεθεί στο Καλαμάκι Αττικής, ενώ άλλα θαλάσσια απολιθώματα (μαλάκια) ίδιας ηλικίας απαντούν στις περιοχές Παλαιού Φαλήρου, Αγίου Κοσμά, Αλίμου, Πειραϊκής χερσονήσου, Καλλιθέας, Αεροδρομίου Ελληνικού, Ραφήνας, Ακρωτηρίου Ζωστήρας.
Θέσεις της Πικερμικής Πανίδας
Όσον αφορά στην ξηρά, έζησε η γνωστή Πικερμική πανίδα κατά την περίοδο του Μειοκαίνου πριν από 7 εκατομμύρια χρόνια, αναλυτικές πληροφορίες της οποίας έχουμε αναφέρει σε προηγούμενο άρθρο «Πικέρμι παγκόσμιας αξίας απολιθώματα στην Αττική!». Η εξαφάνιση της Πικερμικής πανίδας ήταν αποτέλεσμα κλιματικών μεταβολών που επηρέασαν συνολικά όλη τη Μεσόγειο καθώς και της εξαφάνισης κάποιων σημαντικών γεφυρών ξηράς, που υπήρχαν τότε και επέτρεπαν την προσέλευση διαφόρων ειδών και κατ’επέκατση την είσοδό τους στην πανίδα της Αττικής.
Πολύ περιληπτικά για να δώσουμε τη γενική αίσθηση του πως ήταν η εικόνα της Ελλάδας κατά τον Καινοζωικό αιώνα και πιο συγκεκριμένα πριν από περίπου 15 εκατομμύρια χρόνια, ο σημερινός χώρος που αποτελεί την Ελλάδα, το Αιγαίο, την Κρήτη και τα Ιόνια νησιά μαζί και με τη Μικρά Ασία, ήταν μια τεράστια χέρσος, ένα μεγάλο κομμάτι ξηράς, που ονομαζόταν «Αιγαιίδα». Έτσι με αυτόν τον τρόπο, μέσω κάποιων δίαυλων ξηράς που παρεμβάλλονταν μεταξύ της Αιγαιίδας και της Αφρικής και Ασίας, δινόταν η δυνατότητα σε πολλά Θηλαστικά να μεταναστεύσουν προς τον χώρο της Ελλάδας. Στον παρακάτω πίνακα δίνονται συνοπτικά οι διάφορες απολιθωματοφόρες θέσεις της Πικερμικής πανίδας στην Αττική.
| Περιοχή | Ονομασία Απολιθωματοφόρου θέσης | Ιδιαίτερο εύρημα που χαρακτηρίζει τη θέση (αν υπάρχει) |
| Πικέρμι | Παλαιά θέση («Χοιροστάσιο») | Χαρακτηριστικά απολιθώματα Πικερμικής πανίδας |
| Πικέρμι | «Χωματερή» ή Κισδάρι (θέση ανασκαφών καθ. Ν. Συμεωνίδη) | Χαρακτηριστικά απολιθώματα Πικερμικής πανίδας |
| Πικέρμι | PV1 θέση (ρέμα Βαλανάρη, θέση ανασκαφών καθ. Γ. Θεοδώρου) | Χαρακτηριστικά απολιθώματα Πικερμικής πανίδας |
| Αφίδνες-Κιούρκα | – | Γιγαντιαία Χελώνα, Ιππάριο |
| Προς Χαλκίδα | – | Ιππάρια |
| Χαλκούτσι | Θέση ανασκαφών Θεοδώρου και Κουμεντάκης | |
| Περιστέρι | – | Πικερμικά στρώματα |
| Πεντελικό Όρος | – | Mesopithecus pentelicus |
| Νέα Σμύρνη | (θέση αδημοσίευτη, προσωπική επικοινωνία με τον καθ. Γ. Θεοδώρου) | Ιππάρια |
Το Πλειστόκαινο
Επίσης, πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει η θέση Τουρκοβουνίων στο Ψυχικό, στο Αττικό Άλσος, όπου φιλοξενεί απολιθωμένα θηλαστικά όπως ρινόκερους, ελάφια, αιλουροειδή, άλογα κ.ά. που έζησαν κατά το Πλειστόκαινο. Εδώ επιβάλλεται να αναφέρουμε και το σημαντικό εύρημα του πιθήκου της Αττικής Macacca florentina, όπου έζησε στα δάση των Τουρκοβουνίων την ίδια περίοδο. Πλειστοκαινικής θέσης θηλαστικά έχουν βρεθεί επίσης και στην περιοχή του Κορυδαλλού, ενώ στη Βάρκιζα ερπετά και μικροθηλαστικά. Εξίσου σημαντική θέση για την Παλαιοντολογία του Πλειστοκαίνου και πόλος έλξης για ανασκαφές τις τελευταίες δεκαετίες έχει αποτελέσει και το σπήλαιο στη Βραώνα Αττικής, στο οποίο έχουν ανακαληφθεί περισσότερα από 30 είδη θηλαστικών (ελάφια, αρκούδες, λιοντάρια, πάνθηρες, βίσσωνες, λύκοι, αγριόχοιροι κ.ά.) καθώς και μικροθηλαστικά (όπως νυκτερίδες, σκατζόχοιροι, αρουραίοι, σκίουροι κ.ά.), πτηνά (συγκεκριμένα ένα τεράστιο πτηνό που ζύγιζε περίπου 27 κιλά και ονομάζεται Otis tarda, αγριόγαλος) και ερπετά.
Τέλος, δε θα μπορούσαμε να παραλείψουμε και τον Γκραικοπίθηκο (Graecopithecus freybergi) όπου βρέθηκε τμήμα του κρανίου του (κάτω γνάθος) στον Πύργο Βασιλλίσης στο Ίλιον (Δυτική Αττική). Δύο σημαντικές μελέτες που δημοσιεύτηκαν τον Μάιο του 2017 στο επιστημονικό περιοδικό PLoS ONE στις οποίες συμμετείχαν ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Γ. Θεοδώρου μαζί με τον επίκουρο καθηγητή Σ. Ρουσιάκη σε συνεργασία με μία ομάδα επιστημόνων από το εξωτερικό έδειξαν πως ο Γκραικοπίθηκος έζησε πριν από 7.2 εκατομμύρια χρόνια.
Κλείνοντας αυτό το άρθρο για τις απολιθωματοφόρες θέσεις της Αττικής θα ήθελα να επισημάνω ξανά την ανεκτίμητη αξία που έχει η Πικερμική πανίδα παγκοσμίως στην επιστημονική κοινότητα. Τα απολιθώματα του Πικερμίου αποτελούν θησαυρό Παλαιοντολογικό και εθνικό, καθώς η μελέτη τους φέρνει σε επαφή πολλούς επιστημονικούς κλάδους καθιστώντας τη χώρα μας παλαιοντολογικό προορισμό.
Θα θέλαμε ιδιαιτέρως να ευχαριστήσουμε τον Ομότιμο καθηγητή Παλαιοντολογίας του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Γεώργιο Θεοδώρου για τη συμβολή του στη συγγραφή αυτού του άρθρου παρέχοντάς μας έντυπο υλικό καθώς και πληροφορίες για κάποιες αδημοσίευτες απολιθωματοφόρες θέσεις της Πικερμική πανίδας.
Πηγές
- Ν. Συμεωνίδης & Γ. Θεοδώρου (1989). «Αττικό τοπίο και Περιβάλλον». Σελ. 304-319.
- Ν.Συμεωνίδης «Ξενάγηση στο χώρο των απολιθωμάτων της Αττικής». Σελ. 141-157.
- Γ. Θεοδώρου & Σ. Ρουσιάκης (2017). Περιοδικό «Αρχαιολογία και τέχνες». Τεύχος 124, σελ. 21-33.
Ηλ. Ταχ.: [email protected]
Στέλλα Κυρίκου
Γεωλόγος – Παλαιοντολόγος
Ηλ. Ταχ.: [email protected]
Οδυσσέας Αρχοντίκης
Γεωλόγος-Γεωπεριβαλλοντολόγος με μεταπτυχιακή ειδίκευση στην Παλαιοντολογία-Παλαιοκλιματολογία
