Σύνταξη άρθρου: Σωσάννα Πλευριά

Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός

Τα Προσφυγικά όπως φαίνονται από τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας

Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, το 1922, η Ελλάδα βρέθηκε απροετοίμαστη για τόσο μαζική και αθρόα έλευση προσφύγων. Όντας τη δεδομένη στιγμή ένα κράτος κατεστραμμένο και πάμφτωχο, βρέθηκε μπροστά στο μείζον ζήτημα της απορρόφησης και αποκατάστασης των προσφύγων ενώ ταυτοχρόνως αγωνιζόταν να καταφέρει να διατηρήσει εσωτερικές ισορροπίες και πολιτική και κοινωνική ομαλότητα. Οι υποδομές, που θα βοηθούσαν να λειτουργήσουν οι μηχανισμοί απορρόφησης, ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτες, ο αριθμός των προσφύγων εξαιρετικά μεγάλος και οι προστριβές μεταξύ αυτών και του γηγενούς πληθυσμού συχνές και αναπόφευκτες. Για αυτόν τον λόγο, το 1923 ιδρύθηκε το Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων υπεύθυνο αποκλειστικά για την άμεση στέγαση του ξεριζωμένου πληθυσμού. Μετά το εργασιακό, το στεγαστικό ήταν το κύριο πρόβλημα και είχε οδηγήσει αρχικώς εσπευσμένα στη δημιουργία πρόχειρων καταυλισμών (παραγκουπόλεις) και στη χρήση πολλών δημοσίων κτηρίων (θέατρα, σχολεία, εκκλησίες κ.ά.) ως δομές προσωρινής φιλοξενίας. Έπειτα δημιουργήθηκαν οι γνωστοί προσφυγικοί συνοικισμοί. Κάποιοι από αυτούς μετεξελίχθηκαν σε ολόκληρες περιοχές/δήμους διατηρώντας τις αρχικές τους ονομασίες μέχρι και σήμερα. Νέα Σμύρνη, Νέα Ιωνία, Νέα Φιλαδέλφεια κ.ά. είναι μερικές μόνο από τις νέες εγκαταστάσεις των προσφύγων στην Αθήνα.

Το κτήριο διατηρεί την αρχική του βαφή, τα αυθεντικά άνω και κάτω μπαλκόνια, καθώς και την πόρτα και τα πρώτα παράθυρα του κλιμακοστασίου

Δημιουργία των προσφυγικών πολυκατοικιών στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας

Η περιοχή των Αμπελοκήπων τη δεκαετία 1920-1930 δεν είχε καμία σχέση με τη σημερινή της εικόνα. Οι κατοικίες ήταν ελάχιστες και στην περιοχή κυριαρχούσαν οι κήποι και οι αμπελώνες, καθιστώντας το μέρος σαν μια λαϊκή αγορά, η οποία προμήθευε την πόλη της Αθήνας με νωπά φρούτα και λαχανικά. Ο δήμος της Αθήνας αρχικά είχε παραχωρήσει τον υπαίθριο χώρο, δίπλα από τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας, στη νεοσύστατη τότε ποδοσφαιρική ομάδα του Παναθηναϊκού, με σκοπό την ανέγερση του γηπέδου της. Με την έλευση και εγκατάσταση των προσφύγων όμως, υπήρξε σύγχυση ως προς την κυριότητα του χώρου, με αποτέλεσμα την καθημερινή σύγκρουση φιλάθλων και προσφύγων, χωρίς ωστόσο να υποχωρεί καμία πλευρά. Τελικά ο δήμος Αθηναίων δίνει τον χώρο στην ομάδα του Παναθηναϊκού, ενώ παραχωρεί το χωράφι, έκτασης 14,5 στρεμμάτων, στην απέναντι πλευρά από το γήπεδο, στο ύψος της Λεωφόρου Αλεξάνδρας 165-169, στους πρόσφυγες. Αυτοί δημιουργούν αρχικά τον γνωστό Συνοικισμό Κουντουριώτη και μετέπειτα επέρχεται και η ανέγερση των γνωστών προσφυγικών πολυκατοικιών.

Το 1933 ξεκινά η ανέγερση των προσφυγικών πολυκατοικιών. Το έργο αναλαμβάνουν οι μηχανικοί Κίμων Λάσκαρης και Δημήτρης Κυριακού, οι οποίοι τότε ήταν υπάλληλοι της Τεχνικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Πρόνοιας. Χτίζουν λοιπόν ένα συγκρότημα οκτώ πολυκατοικιών προσανατολισμένοι στο αρχιτεκτονικό ύφος της Σχολής Μπαουχάουζ (Bauhaus), με σκοπό να γίνουν μόνιμες κατοικίες προσφυγικών οικογενειών. Οι πολυκατοικίες, επί της ουσίας, είναι απλά παραλληλεπίδα κτήρια και διαθέτουν, στο σύνολο, 228 διαμερίσματα των 50 τ.μ. το καθένα. Το κάθε διαμέρισμα διαθέτει ένα καθιστικό, ένα υπνοδωμάτιο, μία κουζίνα και ένα μικρό μπάνιο. Επίσης υπάρχουν αρκετοί κοινόχρηστοι χώροι (πλυσταριά, ταράτσες, κλιμακοστάσια) σε κάθε κτήριο. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν επιλέχθηκαν με ιδιαίτερη προσοχή. Πρόκειται για κτήρια μεγάλης ωφελιμότητας, με εξαιρετική θερμομόνωση, χωρίς ίχνος εξωτερικής ή περιττής διακόσμησης. Η κατασκευή τους ολοκληρώθηκε το 1935 και τα διαμερίσματα παραχωρήθηκαν σε πρόσφυγες έναντι ποσού, το οποίο αποπληρωνόταν σε δόσεις. Το συγκρότημα των κτηρίων περικλείει τις οδούς Δέγλερη, Δημητσάνας, Τριχωνίδας, Κουζή και Κορώνειας και ως πρόσοψη έχουν τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας.

Τα Προσφυγικά  κατά τη Νεότερη ιστορία

Προς το τέλος του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου, στις 3 Δεκεμβρίου του 1944, ξεκινά στην Αθήνα μια σειρά ένοπλων συγκρούσεων μεταξύ των δυνάμεων του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και βρετανικών και κυβερνητικών δυνάμεων. Οι μάχες διήρκεσαν 33 μέρες. Στη διάρκεια των οδομαχιών, μεταξύ 17 με 18 Δεκεμβρίου του 1944, πολλοί αγωνιστές του ΕΛΑΣ βρήκαν καταφύγιο στις προσφυγικές πολυκατοικίες. Τα σημάδια από σφαίρες και οβίδες που έριχναν οι Βρετανοί από το Λυκαβηττό, παραμένουν ανέγγιχτα ως μάρτυρες στο εξωτερικό των κτηρίων και είναι έντονα ορατά για τον επισκέπτη. Το Κομουνιστικό Κόμμα Ελλάδος τοποθέτησε, το 2009, μνημείο στον περιβάλλοντα χώρο των προσφυγικών από την πλευρά της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, για να τιμήσει τους αγωνιστές του που πολέμησαν τον Δεκέμβρη του 1944.

 Οι μάχες υπήρξαν σκληρές και οι ανταλλαγές πυρών σφοδρότατες
Ευδιάκριτες οι σφαίρες από τα Δεκεμβριανά
Το μνημείο του ΚΚΕ που τοποθετήθηκε για να τιμήσει τη μνήμη όσων αγωνίστηκαν κατά τα Δεκεμβριανά

Η αξιοποίηση των Προσφυγικών

Τα προσφυγικά, για πολλά χρόνια, απασχόλησαν κυβερνήσεις και φορείς. Στη διάρκεια της δικτατορίας είχε εκδοθεί υπουργική απόφαση που όριζε την απομάκρυνση των προσφύγων και την κατεδάφιση των κτηρίων, με σκοπό την ανέγερση δικαστικού μεγάρου, απόφαση όμως που δεν υλοποιήθηκε. Σχεδόν όλα τα σχέδια και οι μελέτες που εκπονήθηκαν τα επόμενα χρόνια προέβλεπαν το γκρέμισμα όλων των πολυκατοικιών, με σκοπό την ανέγερση σύγχρονων κτηρίων ή τη διαμόρφωση του υπαίθριου χώρου σε πάρκο, ακόμα και τη δημιουργία χώρου στάθμευσης. Το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο πρότεινε επίσης ένα πρόγραμμα ανάπλασης της περιοχής, στοχεύοντας όμως στη διαμόρφωση του υπαίθριου χώρου και διατηρώντας τα κτήρια με κάποιες σύγχρονες παρεμβάσεις καθώς και τη δημιουργία υπογείου γκαράζ. Τη δεκαετία του 1990 το θέμα  των προσφυγικών τέθηκε ξανά επί τάπητος και συζητήθηκε έντονα το γκρέμισμα έξι πολυκατοικιών και η διατήρηση των υπολοίπων δύο ως δείγμα αρχιτεκτονικής. Μέχρι το 2000 τα 177 από τα 228 διαμερίσματα πωλήθηκαν σταδιακά στην Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου έναντι 18 εκατομμυρίων τότε δραχμών, με σκοπό να γκρεμιστούν και να διαμορφωθεί χώρος πρασίνου. Η εξέλιξη όμως αυτή δεν βρήκε σύμφωνους τους εναπομείναντες ιδιοκτήτες των υπόλοιπων διαμερισμάτων καθώς και άλλους φορείς. Έτσι ξεκίνησε αγώνας ενάντια στην κατεδάφισή τους, με αποτέλεσμα στις 20/11/2008 το Συμβούλιο Νεότερων Μνημείων να κηρύξει και τις υπόλοιπες έξι πολυκατοικίες διατηρητέες. Το 2009 με απόφαση του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου, οι προσφυγικές πολυκατοικίες χαρακτηρίστηκαν μνημείο λόγω της ιστορικής  κοινωνικής και αρχιτεκτονικής τους σημασίας. Χάριν αυτής της απόφασης οι πολυκατοικίες δεν μπορούν πλέον να γκρεμιστούν, ούτε να αλλοιωθεί ο χαρακτήρας τους. Το 2014 τα 137 από τα 177 διαμερίσματα μεταβιβάστηκαν στο Ταμείο Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου και στη συνέχεια, το 2016, πέρασαν στην Περιφέρεια Αττικής με σκοπό την αξιοποίησή τους

Η σημερινή εικόνα

Η κατάσταση παρακμής και εγκατάλειψης είναι φανερή. Τα πιο πολλά διαμερίσματα έχουν εγκαταληφθεί, ενώ κάποια άλλα αποτελούν καταφύγιο αστέγων ή τοξικομανών, με τους εναπομείναντες ιδιοκτήτες να δυσφορούν και να διαμαρτύρονται για την κατάσταση της υγιεινής και της ασφάλειας, όχι μόνο των πολυκατοικιών αλλά και της ευρύτερης περιοχής. Πλέον κατοικούνται μόνο 53 από τα διαμερίσματα. Φέτος, το 2019, φαίνεται να γίνεται το πρώτο βήμα για την προστασία και αξιοποίησή τους, καθώς εγκρίθηκε μελέτη της εταιρείας Ανάπλαση Αθήνας Α.Ε. από το υπουργείο Πολιτισμού, βάσει της οποίας πολλά διαμερίσματα θα γίνουν κοινωνικές κατοικίες για αστέγους, κάποια άλλα θα μετατραπούν σε ξενώνες συνοδών ασθενών του γειτονικού νοσοκομείου «Άγιος Σάββας» καθώς επίσης θα φιλοξενηθεί και μουσειακή έκθεση Μικρασιατικής Μνήμης. Η ολοκλήρωση του έργου υπολογίζεται σε τουλάχιστον τρία χρόνια.

Τυπική κατάσταση των κτηρίων των Προσφυγικών, όπως φαίνονται στην οδό Βεγορίτιδος

Επίλογος

Οι προσφυγικές πολυκατοικίες της Λεωφόρου Αλεξάνδρας είναι κτήρια εξαιρετικής σημασίας, τόσο ιστορικής, όσο και αρχιτεκτονικής. Αποτελούν ένα από τα ελάχιστα δείγματα Μπάουχαους της Ελλάδας και από τα ελάχιστα δείγματα μοντέρνας αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας της Αθήνας, καθώς έχουν χαρακτηριστεί ως ένα από τα 113 πιο σημαντικά αρχιτεκτονικά μνημεία του 20ου αιώνα. Ταυτοχρόνως είναι ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας, είναι η ίδια η σύγχρονη ιστορία, είναι ένας χώρος μνήμης και βιωμάτων. Μικρασία, Προσφυγιά, Εμφύλιος, οι Βρετανοί ως δύναμη επιβολής να πυροβολούν όποιον ήθελαν στην «ελευθερωμένη» τότε Αθήνα. Ας μην ξεχνάμε.

Επιπλέον, είναι καιρός το κέντρο της πρωτεύουσας να πάψει να θυμίζει γκέτο και να αποκτήσει την όψη, την καθαριότητα, την ομορφιά και τη λειτουργικότητα, που έχει το κέντρο οποιασδήποτε πρωτεύουσας του κόσμου. Οφείλουμε λοιπόν και αυτά τα πολύ ιδιαίτερα μνημεία να τα σεβαστούμε, να τα προστατέψουμε, να τα εκτιμήσουμε.

 

Πηγή

Αρχείο  Νεότερων Μνημείων

 

Ηλ.Ταχ.: [email protected]

Σωσάννα Πλευριά

Αρχαιολόγος – Ιστορικός