Σύνταξη άρθρου: Οδυσσέας Αρχοντίκης

Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός 

 *Γλωσσάρι

 Γεωμυθολογία: Όρος που αφορά στον κλάδο των γεωεπιστημών με απώτερο στόχο να ανακαλύψει τη σχέση μεταξύ των φυσικογεωλογικών διεργασιών της Γης και της μυθολογίας. Η Γεωμυθολογία συνδέει τη γεωλογική, γεωγραφική, κλιματική και πολιτιστική εξέλιξη μιας περιοχής με τους μύθους που αναφέρονται σ’ αυτήν. Ο όρος αυτός χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά τη δεκαετία 1960-1970 στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Στην Ελλάδα εισήχθη το 1990 από τον ομότιμο καθηγητή Γεωλογίας Η. Μαριολάκο.

Ερυθρόμορφο Αγγείο του 5ου αιώνα π.Χ. που απεικονίζει τους αποκεφαλισμούς της Λερναίας Ύδρας 

Όλοι μας -μικροί και μεγάλοι- κατά την παιδική μας ηλικία γοητευόμασταν από περιπέτειες ηρώων, μυθικά πλάσματα, θεούς και ιστορίες της ελληνικής μυθολογίας. Οι μύθοι και οι ιστορίες όμως αυτές θεωρούνται από πολλούς απλοί συμβολισμοί ή εξηγήσεις γεγονότων παρά καθαυτά γεγονότα, τα οποία ο ανθρώπινος νους, αδύναμος για εκείνη την εποχή μπροστά στο μεγαλείο των φυσικών/γεωλογικών μεταβολών, δεν κατόρθωνε να εξηγήσει… Στο άρθρο μας λοιπόν αυτό θα προσπαθήσουμε σιγά-σιγά με τη βοήθεια πάντα της Γεωλογίας, να αποκωδικοποιήσουμε τους συμβολισμούς αυτούς και τους μύθους και να κατανοήσουμε νοήματα που βρίσκονται κρυμμένα σε πανάρχαιες ιστορίες της ελληνικής μυθολογίας. Μην ξεχνάμε πως για πολλούς από εμάς η μυθολογία και η διδασκαλία της στο σχολείο αποτελεί έντονη ανάμνηση των παιδικών μας χρόνων και θέλγει ένα δεύτερο επίπεδο κατανόησης του πράγματος. Ας το δούμε.

Η Λερναία Ύδρα

Ας ξεκινήσουμε λοιπόν με μία από τις πιο γνωστές ελληνικές και παγκοσμίου πλέον φήμης μυθολογικές ιστορίες, τη Λερναία Ύδρα. Το μυθολογικό αυτό τέρας με τα 9 κεφάλια αποτελούσε τον φόβο και τον τρόμο των κατοίκων της Τίρυνθας, μην αφήνοντας καμία άλλη επιλογή στον βασιλιά Ευρυσθέα, ο οποίος, απελπισμένος, αποφασίζει να καλέσει τον παντοδύναμο Ηρακλή για να το σκοτώσει. Πράγματι, ο Ηρακλής χρησιμοποιώντας ένα κοφτερό δρεπάνι καταφέρνει να κόψει το πρώτο εκ των 9 κεφαλιών. Όμως όλως παραδόξως στη θέση του ξεφυτρώνουν δύο νέα κεφάλια με αποτέλεσμα το τέρας να μην τραυματίζεται. Το ίδιο συνέβη ξανά και ξανά. Ο τρόπος σύμφωνα με τη μυθολογία, που ο Ηρακλής κατάφερε να σκοτώσει τη Λερναία Ύδρα ήταν η χρήση πυρσών, που έκαιγαν κάθε φορά την πληγή, ώσπου το τέρας έμεινε χωρίς κεφάλια. Όταν κόπηκε και το τελευταίο, που ήταν αθάνατο, ο Ηρακλής το έθαψε βαθιά στη γη και το πλάκωσε με έναν τεράστιο βράχο. Με αυτόν τον τρόπο απαλλάχτηκε η πόλη από τη δυναστεία του τέρατος.

Περιοχή της Λέρνης. Ο υδροφόρος ορίζοντας εκφορτίζεται μέσω των καρστικών πηγών και τα ύδατα συγκεντρώνονται σε σημείο προς τη θάλασσα

Η γεωλογική προσέγγιση δύναται να επαναφέρει τη μυθολογική αυτή ιστορία στην αληθινή της διάσταση. Η περιοχή της Λέρνης, νότια του Άργους διακρίνεται γεωλογικά για την ύπαρξη καρστικών πηγών, οι οποίες εκφορτίζουν τον υπάρχοντα υδροφόρο ορίζοντα. Πρόκειται δηλαδή για ένα υπόγειο σύστημα αγωγών εντός των καρστικοποιημένων ασβεστολιθικών μαζών, με την κεντρική πηγή να μη στερεύει ποτέ. Όταν μία πηγή έκλεινε λόγω μίας ογκώδους μάζας, άλλες δύο εμφανίζονταν στη θέση της, ούτως ώστε σε κάθε περίπτωση ο υδροφόρος ορίζοντας να μπορεί να εκφορτίζεται. Άλλες πηγές ήταν εποχικές και κατά περιόδους μεγάλων παροχών τα νερά τους συγκεντρώνονταν σε πεδιάδες, δημιουργώντας έλη και οδηγώντας έτσι σε μολυσματικές ασθένειες. Με τη χρήση τελικώς της φωτιάς («πυρσοί») ως ενδεικτικού τρόπου αντιμετώπισης, για να καεί η βλάστηση, οι κάτοικοι της πόλης απαλλάχθηκαν από την ασθένεια του έλους. 

Οι Κύκλωπες

Απολιθωμένο κρανίο γιγάντιου δεινοθηρίου με το κεντρικό ρινικό κοίλωμα να αντιπροσωπεύει τη θέση, όπου βρισκόταν η προβοσκίδα του

Άλλη χαρακτηριστική περίπτωση μυθολογικής ιστορίας, η οποία προσεγγίζεται και γεωμυθολογικά* είναι η ιστορία των Κυκλώπων. Ήδη από την Οδύσσεια γνωρίζουμε τον Κύκλωπα Πολύφημο, ένα γιγαντόσωμο πλάσμα με ένα τεράστιο μάτι στο μέτωπο, που ασχολιόταν αποκλειστικά με την εκτροφή των κοπαδιών του. Κατά την ελληνική μυθολογία, όταν ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του έφτασαν και αιχμαλωτίστηκαν μέσα σε μία τεράστια σπηλιά, στο νησί του Πολύφημου, κατάφεραν αργότερα να δραπετεύσουν, καρφώνοντας ένα πυρακτωμένο ραβδί στο τεράστιο μάτι του Κύκλωπα για να τον τυφλώσουν. Τότε ο Πολύφημος άρχισε να μουγκρίζει, να αντιλαλούν οι βράχοι και να σείεται όλη η Γη. Ο μύθος λέει επίσης ότι οι γίγαντες αυτοί έβγαζαν φωτιά από το στόμα τους με άγριο και ηχηρό τρόπο και ακόντιζαν αναμμένες πέτρες και δένδρα. Επιπλέον ήταν βοηθοί του θεού Ηφαίστου, ο οποίος είχε τα εργαστήριά του μέσα σε ηφαίστεια. Αν σκεφτούμε λίγο γεωλογικά, θα καταλάβουμε ότι η ιστορία αυτή αντικατοπτρίζει πλήρως τα ηφαίστεια! Η βοή που ακούγεται κατά τη διάρκεια μίας έκρηξης, η λάβα από τους κρατήρες καθώς και τα πυρακτωμένα νέφη και εκρηξιγενή υλικά που εκσφενδονίζονται σε μεγάλη απόσταση, σκιαγραφούν πλήρως την ιστορία και την αντίδραση του Κύκλωπα Πολύφημου. Στην Οδύσσεια ο Πολύφημος πετά έναν τεράστιο βράχο προς το καράβι του Οδυσσέα. Άλλες πιο πρόσφατες απόψεις ερευνητών αναφέρουν ότι απολιθωμένα κρανία μεγάλων δεινοθηρίων (πρόγονοι ελεφάντων) σε περιοχές όπως το Πικέρμι και η Αίτνα, προηγούμενων γεωλογικών εποχών έδωσαν στους τότε ανθρώπους την αίσθηση ενός μοναδικού στρογγυλού ματιού. Έτσι πιθανώς δόθηκε και η εικόνα αυτών των γιγάντων, ολοκληρώνοντας τον μύθο των Κυκλώπων.

 

 

 

 

Ο Εγκέλαδος

Σκηνή από τη Γιγαντομαχία. Η θεά Αθηνά χτυπά τον πεσμένο Γίγαντα Εγκέλαδο. Από αέτωμα του Αρχαίου Ναού της Πολιάδος Αθηνάς, Νέο Μουσείο Ακροπόλεως

Και μιας και μιλήσαμε για ηφαίστεια και τη δράση αυτών ως φυσικών φαινομένων, αξίζει να προσεγγίσουμε με τον ίδιο γεωμυθολογικό τρόπο και τους σεισμούς. Η φράση το «ξύπνημα του Εγκέλαδου» είναι μία από τις πιο γνωστές εκφράσεις που χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα για να περιγράψει το φαινόμενο μίας έντονης σεισμικής δραστηριότητας, η οποία συνήθως συνοδεύεται από σοβαρά πλήγματα… Ο Εγκέλαδος σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία ήταν πλάσμα τεράστιων διαστάσεων και απαράμιλλης δύναμης που έλαβε μέρος στη Γιγαντομαχία (μάχη μεταξύ Θεών και Γιγάντων) υπέρ των Γιγάντων. Αρκετές παραδοχές του μύθου αυτού έχουν δοθεί με επικρατέστερη εκείνη του Αισχύλου, που μιλά για τη μάχη μεταξύ θεάς Αθηνάς και Εγκέλαδου. Η Αθηνά ρίχνοντας κατά πάνω του ένα κομμάτι ξηράς (και συγκεκριμένα τη Σικελία), καταφέρνει να καταπλακώσει τον Εγκέλαδο, ο οποίος αιχμάλωτος πια κάτω από το όρος Αίτνα «στενάζει» και «κινείται» δίνοντας ηφαιστειακές εκρήξεις και σεισμούς. Γεωλογικά λοιπόν, γνωρίζοντας πως αρκετοί εκ των σεισμών που πραγματοποιούνται ακόμα και σήμερα, αποτελούν συνεπακόλουθο ηφαιστειακής δραστηριότητας, ο μύθος αυτός αποκτά γεωμυθολογικό ενδιαφέρον: Στο ηφαίστειο της Αίτνας, λόγω ανόδου του μάγματος προς την επιφάνεια της Γης, η συσσωρευμένη πίεση εκτονώνεται και οδηγεί σε σεισμικά γεγονότα. Η περίπτωση λοιπόν του ηφαιστείου της Αίτνας, που αποτελεί το μεγαλύτερο και υψηλότερο ενεργό ηφαίστειο στην Ευρώπη φαίνεται πως σκιαγραφείται γεωμυθολογικά από την ανθρωπόμορφη θεότητα του Εγκέλαδου, που αποτέλεσε στην αρχαιότητα και την αρχική αντίληψη της έννοιας του Σεισμού. 

Ο ποταμός Αχελώος 

Γνωρίζετε τον μύθο του Αχελώου; Και αν ναι, γνωρίζατε ότι η Γεωλογία μπορεί να εξηγήσει τη μυθολογική αυτή ιστορία; Ο Αχελώος είναι ένας από τους πιο γνωστούς ποταμούς και τιμόταν κατά την αρχαιότητα ως ξεχωριστή περίπτωση θεού. Οι Εχινάδες νύμφες, που ζούσαν στις όχθες του, προσέφεραν συνεχώς θυσίες στους θεούς του Ολύμπου, αλλά  ξεχνούσαν να τιμήσουν τον Αχελώο, παραγκωνίζοντάς τον επιδεικτικά. Ο Αχελώος λοιπόν, ιδιαίτερα οργισμένος, τιμωρεί τις Εχινάδες, πετώντας τες στη θάλασσα και μετατρέποντάς τες σε νησιά. Με βάση δε την παλαιογεωγραφική εξέλιξη της περιοχής, μεταξύ του 18000 και 16000 π.Χ, οι Εχινάδες νήσοι είναι προέκταση της ξηράς και μάλιστα αποτελούν λόφους ύψους περίπου 130 μέτρων και πάνω. Επομένως, πολύ αργότερα λόγω αύξησης της στάθμης της θάλασσας, το κομμάτι αυτό της ξηράς περικλείεται από θάλασσα, αποκόπτεται και οι λόφοι -της περιόδου αυτής- προεξέχουν και διαμορφώνουν τα νησιά.

Ο κατακλυσμός 

«Ο κατακλυσμός». Πίνακας του Τέρνερ (Joseph Mallord William Turner), που απεικονίζει τον μύθο του Δευκαλίωνα (ή τον κατακλυσμό του Νώε)

Άλλος ενδιαφέρον μύθος που εξηγείται και γεωλογικά είναι ο μύθος του Δευκαλίωνα στην αρχαία ελληνική μυθολογία (ή παρομοίως ο μύθος του κατακλυσμού του Νώε στην Παλαιά Διαθήκη). Ο Δευκαλίωνας, γιος του Προμηθέα, ειδοποιήθηκε από τον πατέρα του για τον επερχόμενο κατακλυσμό και κατασκεύασε μία κιβωτό για να σωθεί μαζί με τη γυναίκα του, την Πύρρα. Ο κατακλυσμός αυτός διήρκησε εννέα μερόνυχτα και το νερό σχημάτισε ποτάμια και λίμνες. Όταν σταμάτησε η βροχή, ο Δευκαλίων και η Πύρρα μπόρεσαν να αποβιβαστούν στην κορυφή του Παρνασσού! Εκεί προσευχήθηκαν στον Δία να αναγεννήσει το ανθρώπινο γένος. Σε όλη αυτήν τη μυθολογική ιστορία, υπάρχει όμως ένα μέρος, το οποίο μπορεί να επιβεβαιωθεί από τη Γεωλογία, και αυτό είναι ο κατακλυσμός! Και μάλιστα κατά την περίοδο του Ολοκαίνου και συγκεκριμένα μεταξύ των 6000 και 2000 χρόνων πριν από σήμερα, η μέση θερμοκρασία του πλανήτη ήταν μεγάλη και οι κλιματικές τότε συνθήκες συνοδεύονταν από περιόδους μεγάλων και εντόνων βροχοπτώσεων. Η αύξηση επίσης της θερμοκρασίας κατά την περίοδο του Ολοκαίνου ευθύνεται για το λιώσιμο των παγετώνων με αποτέλεσμα αφενός την απελευθέρωση τεράστιων ποσοτήτων υδάτων, που μέχρι τότε ήταν δεσμευμένες στους παγετώνες και αφετέρου τη βαθμιαία άνοδο της στάθμης της θάλασσας παγκοσμίως ως επακόλουθο του πρώτου. Η άνοδος αυτή μέσα σε λίγες χιλιάδες χρόνια προκάλεσε βαθμιαία την κατάκλυση πολλών περιοχών της Ελλάδος, που σήμερα μπορεί να αποτελούν τον πυθμένα του Αιγαίου Πελάγους.

 Μιας και αναφέραμε μύθο/ιστορία που εξιστορείται και στην Παλαιά Διαθήκη, αξίζει ακόμα να αναφέρουμε επιγραμματικά πως και το Βιβλίο της Γένεσης ενδέχεται να εξηγηθεί γεωμυθολογικά, καθώς τα επτά στάδια της Παλαιάς Διαθήκης φαίνεται να αντιστοιχίζονται με τα οκτώ κύρια στάδια του Γεωλογικού Χρόνου (περισσότερες πληροφορίες στο άρθρο μας «Ο Γεωλογικός Χρόνος»). Παραδείγματος χάριν, ο γεωλογικός χρόνος ξεκινά κατά το Προκάμβριο (4,5 δισεκατ.-550 εκατ. χρόνια πριν), όπου έχουμε τη δημιουργία της Γης και την εμφάνιση των πρώτων μονοκύτταρων οργανισμών, ενώ κατά την Παλαιά Διαθήκη ως πρώτο στάδιο αναφέρεται ρητά η Δημιουργία της Γης και του Ουρανού. Παρομοίως, το έκτο στάδιο της δημιουργίας του κόσμου αφορά στη δημιουργία θηλαστικών και ερπετών, ενώ βάση γεωλογικής κλίμακας το έκτο στάδιο αντιστοιχεί στον Ανώτερο Μεσοζωϊκό αιώνα (200-65 εκατ. χρόνια πριν), όπου πτηνά, ανθοφόρα φυτά και δεινόσαυροι «πατούν» στη Γη.

 Όλες αυτές οι ιστορίες, όπως καταλαβαίνουμε είναι δύσκολο να αποδειχθούν, παραμένουν ωστόσο ενδιαφέρουσες για τους λάτρεις της μυθολογίας και ασφαλώς χρήσιμες για να δοθούν με απλό τρόπο οι πραγματικές -αλλά και γεωλογικές- διαστάσεις μύθων, θαυμάτων, θεών, ηρώων και τεράτων. Ο άνθρωπος λοιπόν έπλαθε μύθους και ιστορίες ΚΑΙ για να δικαιολογήσει φαινόμενα που βίωνε και αδυνατούσε να εξηγήσει. Σήμερα είμαστε σε θέση να κατανοούμε καλύτερα τον τρόπο σκέψης και ερμηνείας των διεργασιών της Γης (από τον άνθρωπο) κατά τη μυθολογική περίοδο.

 

Πηγές

Mariolakos, I., 1998. The Geomythological Geotopes of Lerni Springs (Argolis, Greece), Geologica Balcanica, 28, 3-4, 101-108.

Κακριδής, Ι., 1986. Ελληνική Μυθολογία, Αθήνα.

 Μαριολάκος, Η., 2012: Ο Υμηττός και η Αττική την εποχή που οι πρωτο – Έλληνες έπλαθαν τους θεούς τους. Μια Γεωμυθολογική προσέγγιση. Διημερίδα Κορωπί – Υμηττός: Συνοδοιπόροι στο χρόνο, Κορωπί 2012.

Μπαντέκας, Ι., Θεοχάρης, Δ., Καπουράνη, Ε., 2007: Η Ανάπτυξη της Γεωμυθολογίας. Σημειώσεις, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Γεωλογίας & Γεωπεριβάλλοντος, Τομέας Δυναμικής – Τεκτονικής και Εφαρμοσμένης Γεωλογίας, Αθήνα 2007.

Προσωπική συνέντευξη καθηγητή Η. Μαριολάκου στο εβδομαδιαίο περιοδικό «Φαινόμενα» του Ελεύθερου Τύπου (τ. 19 – 5/2/2011).

 

Ηλ. Ταχ.: [email protected]

Στέλλα Κυρίκου

Γεωλόγος – Παλαιοντολόγος

 

Ηλ. Ταχ.: [email protected]

Οδυσσέας Αρχοντίκης

Γεωλόγος-Γεωπεριβαλλοντολόγος με μεταπτυχιακή ειδίκευση στην Παλαιοντολογία-Παλαιοκλιματολογία