Σύνταξη άρθρου: Οδυσσέας Αρχοντίκης
Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός

Για αιώνες, οι εκρήξεις ηφαιστείων διήγειραν τη φαντασία του ανθρώπου. Είτε ως σηματοδότες του εργαστηρίου του θεού Ηφαίστου είτε ως ορόσημα διοπτεύσεως στους αρχαίους ναυτικούς είτε ακόμα και ως εξαιρετικές εκδηλώσεις της φύσης, τα ηφαίστεια κίνησαν πράγματι την περιέργεια πολλών ανθρώπων, οι οποίοι κατέγραφαν συστηματικώς και λεπτομερώς τα βίαια γεγονότα που λάμβαναν χώρα. Σήμερα, τα ηφαίστεια αποκαλούνται δικαιολογημένα «εν υπνώσει γίγαντες». Αφυπνίζονται σχεδόν απροειδοποίητα, προκαλώντας συχνά σφοδρές εκρήξεις και με σημαντικές επιπτώσεις στον άνθρωπο. Πέραν λοιπόν της ομορφιάς τους και του ενδιαφέροντός τους όλοι αντιλαμβανόμαστε ότι τα ηφαίστεια και οι ηφαιστειακές εκρήξεις είναι επικίνδυνοι χώροι και φυσικά καταστροφικά φαινόμενα, που ακριβώς εξαιτίας αυτής της εκρηκτικής δραστηριότητας πρέπει να αποφεύγονται.

Τι είναι ηφαίστειο και πώς δημιουργείται

Η λέξη Ηφαίστειο προέρχεται από τον Ήφαιστο, θεό της φωτιάς και των μετάλλων κατά την αρχαιότητα. Γεωλογικώς, τα ηφαίστεια αντιπροσωπεύουν στην ουσία θέσεις, από τις οποίες το μάγμα-διάπυρο ρευστό υλικό ενδογήινης προέλευσης-βρίσκει διέξοδο και εκχύνεται πάνω στην επιφάνεια της Γης με τη μορφή λάβας και άλλων ρευστών και αέριων αναβλημάτων υψηλών θερμοκρασιών. Η εκροή ή η έκρηξη των ρευστών αυτών υλικών οδηγεί στη δημιουργία ενός βουνού, το οποίο στην πράξη συνιστά ηφαίστειο! Ωστόσο, το ηφαίστειο διαφέρει σημαντικά από το συνηθισμένο όρος, καθώς δε δημιουργείται μέσω τεκτονικών διεργασιών όπως πτύχωση, ανύψωση και διάβρωση πετρωμάτων αλλά αντιθέτως λόγω συσσώρευσης των δικών του ηφαιστειακών προϊόντων.

Ηφαιστειότητα: Πρόκειται για σύνθετο όρο, που αφορά στο καθαυτό επιφανειακό φαινόμενο εκδήλωσης ενός ηφαιστείου και μίας ηφαιστειακής έκρηξης, αλλά ταυτοχρόνως απασχολεί και τις βαθύτερες διεργασίες που ευθύνονται για το σχηματισμό του ηφαιστείου στην επιφάνεια της Γης.

Μέρη του ηφαιστείου

Ένα ηφαίστειο είναι κατά κανόνα κωνικού σχήματος και αντιπροσωπεύει την ορατή απόληξη ενός υπόγειου δικτύου, η ρίζα του οποίου βρίσκεται σε τεράστια βάθη στο εσωτερικό της Γης. Διαμέσου αυτής, το μάγμα αναδύεται προς την επιφάνεια, δίνοντας έτσι χαρακτηριστική μορφή στο ηφαίστειο. Αυτή συνίσταται στα εξής μέρη:

• Ο κεντρικός αγωγός. Αφορά σε μία σχεδόν κατακόρυφη, κυλινδρικού σχήματος σωληνοειδής οπή, από την οποία διέρχεται η λάβα πριν εκχυθεί στην επιφάνεια της Γης. Γύρω από τον κεντρικό αγωγό, το ηφαίστειο δομείται ως γεωμορφή, αποκτώντας χαρακτηριστικό ανάγλυφο και τοπογραφία λόγω της εκροής λάβας και άλλων ηφαιστειακών προϊόντων, όπως τέφρας. Στο ανώτερο τμήμα του ηφαιστείου, ο κεντρικός αγωγός αποκτά χοανοειδές σχήμα και ονομάζεται κρατήρας του ηφαιστείου. Σε περιπτώσεις δε έντονων εκρηκτικών δραστηριοτήτων, ο περί ου λόγος κρατήρας ενδέχεται να καταρρεύσει, οδηγώντας έτσι στο σχηματισμό μίας λεβητοειδούς εγκατακρημνισιγενούς μορφής, ευρύτερη του κρατήρα, που ονομάζεται καλδέρα. Χαρακτηριστικότατο παράδειγμα αποτελεί η καλδέρα της Σαντορίνης!

• Εκτός του κεντρικού κρατήρα του ηφαιστείου ενδέχεται να υπάρχουν και δευτερεύοντες πλευρικοί κρατήρες, που τροφοδοτούνται από παρακλάδια του κεντρικού αγωγού.

• Μαγματικός θάλαμος. Αφορά το κατώτερο άκρο του κεντρικού αγωγού και συνιστά στην ουσία μία δεξαμενή παροχής μάγματος. Πρόκειται για την πρωτογενή εστία στην οποία σχηματίζεται το μάγμα, προτού αρχίσει την ανοδική του κίνηση προς την επιφάνεια της Γης.

• Στρώματα λάβας και τέφρας. Αντιστοιχούν σε στρώματα ηφαιστειακών προϊόντων που δομούν το κωνικό σώμα του ηφαιστείου και διαβρώνονται ταχύτερα σε σχέση με άλλου είδους σκληρότερα μαγματικά πετρώματα.

• Στην ειδική δε περίπτωση, που το ηφαίστειο διαβρώνεται εντόνως και αποκαλύπτεται μέρος του κεντρικού αγωγού δίχως πετρώματα, τότε γίνεται λόγος για ηφαιστειακό λαιμό, υπολειμματικής δηλαδή μορφής ηφαιστειακού κώνου.

Κατηγορίες ηφαιστείων και Κύκλος Ζωής ηφαιστείου

Τα ηφαίστεια διακρίνονται σε δύο βασικές κατηγορίες, τα χερσαία και τα υποθαλάσσια. Η πρώτη περίπτωση αφορά χαρακτηριστικές ηφαιστειακές γεωμορφές, που εκδηλώνονται στη στεριά, ενώ η δεύτερη σε θαλάσσιους πυθμένες. Η υποθαλάσσια ηφαιστειότητα υπερέχει της χερσαίας*, και διερευνάται είτε μέσω καταδύσεων, σεισμικών/γεωφυσικών μεθόδων και χρήσης βαθυσκαφών είτε μέσω άμεσης παρατήρησης σε περιπτώσεις όπου τα ηφαιστειακά συγκροτήματα αναδύονται στην επιφάνεια με τη μορφή ηφαιστειακών νησιών, λ.χ. τα νησιά Χαβάη, η Μήλος, η Νίσυρος, κ.ά. . Υποθαλάσσια ηφαίστεια σχηματίζονται σε 1) συγκλίνοντα όρια λιθοσφαιρικών πλακών, όπου τμήμα του ωκεάνιου φλοιού υπάγεται κάτω από άλλη λιθοσφαιρική πλάκα και σε 2) αποκλίνοντα όρια λιθοσφαιρικών πλακών, όπου η απόκλιση των πλακών οδηγεί σε άνοδο μαγματικού υλικού, το οποίο επικάθεται στον θαλάσσιο πυθμένα.
* Τα υποθαλάσσια ηφαίστεια είναι κατά τόπους ενεργητικότερα και είναι παγκοσμίως περισσότερα.

Η ζωή ενός ηφαιστείου αρχίζει τη στιγμή, που πρωτοεκδηλώνεται η δράση του και ολοκληρώνεται όταν το κεντρικό υπόγειο δίκτυο μαγματικής κυκλοφορίας αδρανοποιηθεί πλήρως και απολιθωθεί. Κατόπιν μίας έκρηξης, δεν είναι απαραίτητο το ηφαίστειο να αδρανοποιηθεί, αλλά ενδέχεται να παραμείνει ενεργό, εκχέοντας μεγάλες ποσότητες ατμιδών, δηλαδή υδρατμών και δύσοσμων αερίων, όπως μεθάνιο, υδρόθειο, οξείδια αζώτου, κ. ά. . Επομένως, τα ηφαίστεια διακρίνονται περαιτέρω βάση του κύκλου ζωής τους σε:

• Ενεργά, όπου εμφανίζουν καταγεγραμμένη εκρηκτική δραστηριότητα και είναι ικανά να επαναδραστηριοποιηθούν στο μέλλον ανά πάσα στιγμή,
• Κοιμώμενα, όπου δεν έχει παρατηρηθεί κάποια έκρηξη ή έκχυση υλικών είτε διότι βρίσκονται σε περίοδο νηνεμίας και η δράση τους υπερκαλύπτει τους ιστορικούς χρόνους είτε διότι βρίσκονται σε περιοχές με περιορισμένες χρονικά ιστορικές καταγραφές. Σε κάθε περίπτωση, η μελλοντική επαναδραστηριοποίηση των ηφαιστείων αυτών δεν μπορεί να αποκλειστεί.
• Ανενεργά ή σβησμένα, που έχουν ολοκληρώσει τον κύκλο ζωής τους και έχουν απονεκρωθεί.
Στην Ελλάδα δε τα ηφαίστεια αριθμούν σε 39 με μόλις πέντε εξ ’αυτών να παραμένουν ακόμη ενεργά!

Ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου

Το ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου αποτελεί ένα νοητό τόξο μήκους 500 χιλιομέτρων και πλάτους 20-40 χιλιομέτρων, που συνδέει από βορειοδυτικά προς νοτιοανατολικά τα ηφαίστεια Σουσάκι, Αίγινα, Μέθανα, Πόρο, Μήλο, Σαντορίνη, Νίσυρο, Γυαλί, Λιχάδες, Κω κ.ά. . Όλα τα προαναφερθέντα ηφαιστειακά κέντρα οφείλουν τη δημιουργία τους στην υπαγωγή της Αφρικανικής πλάκας κάτω από την Ευρασιατική σε βάθος περί τα 150-200 χιλιόμετρα. Η κύρια δε χημική σύσταση των ηφαιστειακών προϊόντων τους είναι ασβεσταλκαλική, ωστόσο ενδέχεται να παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές μεταξύ τους τόσο ως προς τη δομή του ηφαιστειακού κέντρου όσο και ως προς το στάδιο εκδήλωσης ενός εκρηκτικού φαινομένου.

Ηφαίστεια της Αττικής

Παρά το γεγονός ότι η παρουσία ενός ηφαιστείου εντός της Αττικής φαίνεται παράδοξη, εντούτοις η ευρύτερη γεωγραφική έκταση και περιφέρεια της Αττικής συνίσταται σε τέσσερα ηφαιστειακά κέντρα:

  •  Ηφαίστειο Σουσάκι, Άγιοι Θεόδωροι
    Το ηφαίστειο του Σουσακίου παρουσίασε εκρηκτική δραστηριότητα στις περιόδους Μέσου Πλειοκαίνου (περίπου 15 με 11,6 εκ. χρόνια πριν από σήμερα) και Άνω Πλειοκαίνου (περίπου 5,33 με 2,58 εκ. χρόνια πριν από σήμερα) και αποτελεί τυπικό στοιχείο της ηφαιστειότητας στο Ν. Αιγαίο. Το ηφαίστειο βρίσκεται σε μεταεκρηξιγενές στάδιο και παραμένει εν μέρει ενεργό με έκχυση ατμιδών και κυρίως υδροθείου, τα οποία απομακρύνονται στην ατμόσφαιρα μέσω φυσικών ή και τεχνητών οπών από την επιφάνεια του ηφαιστείου.
Άποψη του ηφαιστείου «Σουσάκι» στους Αγίους Θεόδωρους
  • Ηφαίστειο Μεθάνων
    Ένα από τα σημαντικότερα ηφαιστειακά κέντρα της Αττικής, που συνιστά επακόλουθο της δραστηριοποίησης του ηφαιστειακού τόξου του Νοτίου Αιγαίου. Πρόκειται για ηφαίστειο, που δραστηριοποιήθηκε κατά το παρελθόν, με την τελευταία έκρηξή του να καταγράφεται από τους αρχαίους Έλληνες τον 3ο αιώνα π.Χ. Περιφερειακά του ηφαιστείου διακρίνουμε πληθώρα ηφαιστειακών προϊόντων ηλικίας Τεταρτογενούς και έντονο ανάγλυφο, ως αποτέλεσμα της βίαιης ηφαιστειότητας που εκδηλώνεται και με την παρουσία θερμών πηγών.
Ηφαιστειακά πετρώματα στην κορυφή του ηφαιστειακού όρους «Μέθανα»
  • Δακίτες Παληαχώρας, Αίγινα
    Μολονότι οι δακίτες Παληαχώρας δε συνιστούν σήμερα ηφαίστειο με την κλασσική έννοια του όρου, η ευρύτερη περιοχή στην Αίγινα συνίσταται σε πετρώματα, τα οποία αποτελούν προϊόντα ηφαιστειακών εκρήξεων. Η εκρηκτική δραστηριότητα εκδηλώθηκε σε δύο κύριες φάσεις, με την πρώτη φάση εξ’αυτών να είναι υπεύθυνη για την απόθεση των δακιτών στις περιοχές Σκοτεινή–Τρίκορφη–Καμάρα και Παληαχώρας της Αίγινας. Πρόκειται για μία χαρακτηριστική στηλοειδή κατάτμηση, ηλικίας 4,4 έως 4,2 εκατ. χρόνια πριν από σήμερα, που αποτελεί ευνοήτως προϊόν της παλαιότερης έκρηξης στην περιοχή.
Άποψη πρανούς της περιοχής Παληαχώρα στο βόρειο τμήμα της νήσου Αίγινας. Παρατηρούμε ηφαιστειακά πετρώματα κεροστιλβικών δακιτών, τα οποία επικάθονται πάνω σε ηφαιστειακά λατυποπαγή (πετρώματα δηλαδή, που προκύπτουν από συγκόλληση γωνιωδών κροκαλών)
  • Βραχονησίδα Κερί, Αίγινα
    Πρόκειται για ιδιαίτερη ηφαιστειακή γεωμορφή, η οποία βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο της Αίγινας, και λίγοι είναι γνώστες της ύπαρξής της. Στην πράξη συνιστά μία μορφή υπολειμματικής κατακόρυφης φλέβας ηφαιστείου, το οποίο σαφώς και είναι ανενεργό. Η ονομασία «Κερί», έχει αποδοθεί λόγω της εξαιρετικής ομοιότητάς της με λιωμένο κερί.
  • Μία ιδιαίτερη περίπτωση κέντρου ηφαιστειογενούς προελεύσεως αποτελεί ο Πόρος, ο οποίος ανεδύθη κατά το παρελθόν από έκρηξη του ηφαιστείου των Μεθάνων και αποτελείται κατά τόπους από ηφαιστειακώς εκρηξιγενή πετρώματα. Τα μη ηφαιστειακά του πετρώματα είναι ασβεστολιθικά. Η πόλη δε του Πόρου είναι χτισμένη πάνω σε ανενεργό θολωτό ηφαιστειακό κρατήρα, με κορυφή το Μύλο και τους Αγίους Αναργύρους.

Πρόγνωση Ηφαιστειακού Κινδύνου

Οι ηφαιστειακές εκρήξεις αποτελούν αδιαμφισβήτητα καταστροφικά φαινόμενα με ανυπολόγιστες επιπτώσεις στον άνθρωπο. Είτε άμεσα λόγω έκρηξης (π.χ. ροές λάβας, πτώση τέφρας, δηλητηριώδη αέρια, τσουνάμι, κ. ά.) είτε έμμεσα παρεμβαίνοντας δραστικά στο κλίμα της περιοχής και στον ευρύτερο χώρο (λ.χ. όξινη βροχή), οι έντονες εκρηκτικές διεγέρσεις συνδέονται με μεγάλες απειλές για την ανθρώπινη ζωή. Για το λόγο αυτό, έχουν αναπτυχθεί ειδικές τεχνικές και μέθοδοι που προσανατολίζονται στην παρακολούθηση της συμπεριφοράς των ηφαιστείων και στην εστίαση της σεισμικότητας, που εκδηλώνεται κατόπιν της έκχυσης του μάγματος στην επιφάνεια της Γης. Η μελέτη λοιπόν για την πρόγνωση ηφαιστειακού κινδύνου περιλαμβάνει 1) τη χρήση σεισμογράφων γύρω από το ηφαίστειο που καταγράφουν την κίνηση του εδάφους και 2) εξοπλισμό που επισημαίνει αλλαγές στη χημική σύσταση των εκπεμπόμενων αερίων αλλά και την αύξηση θερμοκρασίας. Επιπρόσθετα, η διαδικασία αποτελεσματικής πρόγνωσης περιλαμβάνει μελέτη των τοπογραφικών χαρακτηριστικών του ηφαιστειακού κώνου βάση γεωδαιτικών και δορυφορικών μεθόδων. Σε αντίθεση με τη σεισμική πρόγνωση που καθίσταται δυσκολότερη και σχεδόν ανέφικτη, η πρόληψη από μία ηφαιστειακή έκρηξη είναι ευχερέστερη και δύναται να πραγματοποιηθεί, καθώς τα ηφαίστεια προειδοποιούν μέσω εκχύσεων αερίων και ο χώρος τους είναι αρκετά περιορισμένος, γεωγραφικά.

Οπές στην επιφάνεια του ηφαιστειακού κώνου Σουσάκι από τις οποίες εκχέουν αέρια θείου. Το θείο όταν κρυσταλλώνεται εμφανίζει κιτρινωπές κρυσταλλικές δομές, όπως απεικονίζονται στην φωτογραφία περιφερειακά των οπών

 

Πηγές

ARCHONTIKIS, O., 2017. Revealing the Geoheritage of Attica and Eastern Peloponnese through geotouristic routes, BSc thesis, Dept. of Geology & Geoenvironment, National and Kapodistrian University of Athens, Greece.

VOUGIOUKALAKIS G., 2008-2010. Volcanic landscapes and volcanoes of Greece. The Modern Greek Cultural Landscape: An Atmospheric Atlas, Research Program, Harokopio University, Athens.

PE-PIPER, & HATZIPANAGIOTOU, 1997. “The Pliocene volcanic rocks of Crommyonia, Greece and their implications for the early evolution of the South Aegean arc”, Geol. Mag. 134, 1997, pp 55-66.

ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, Δ.Ι., 2015. ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, Εκδ. Πατάκης, Αθήνα.

ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ, Δ.Ι. & ΣΙΔΕΡΗΣ, Χ. Ι. 2013. ΓΕΩΛΟΓΙΑ, Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΓΗΣ, Εκδ. Πατάκης, Αθήνα.

 

Ηλ. Ταχ.: [email protected]

Στέλλα Κυρίκου

Γεωλόγος – Παλαιοντολόγος

 

Ηλ. Ταχ.: [email protected]

Οδυσσέας Αρχοντίκης

Γεωλόγος-Γεωπεριβαλλοντολόγος με μεταπτυχιακή ειδίκευση στην Παλαιοντολογία-Παλαιοκλιματολογία