Ο Τύπος της Ελληνικής Επανάστασης του 1821

Σύνταξη άρθρου: Μαρία Γάλλου

Επιμέλεια άρθρου: Κωνσταντίνος Ουρανός

Η ύπαρξη του Ελληνικού Τύπου, πριν ακόμη τη συγκρότηση ελληνικού κράτους, καταδεικνύει μια οργανωμένη κοινότητα, που είχε κοινούς στόχους και όραμα τόσο οικονομικό και κοινωνικό όσο και πολιτικό. Συγχρόνως φανερώνει τη δυναμική μιας ανερχόμενης αστικής τάξης, που προσπαθούσε να διασφαλίσει τα συμφέροντά της στο εμπόριο, στον τραπεζικό και χρηματοπιστωτικό τομέα αλλά και στη ροή της πληροφορίας/είδησης. Ταυτοχρόνως, ο Τύπος αυτός καλούταν να υπηρετήσει το όραμα της Εθνεγερσίας και να επιταχύνει την ωρίμανσή του. Τα πρώτα ελληνικά έντυπα τυπώνονται στη Βιέννη, στο Παρίσι και στο Λονδίνο όπου και οι συνθήκες το επιτρέπουν. Η ύλη τους ποικίλη. Ανάμεσα σε άλλα πολλά όμως περιγράφεται και η πολιτική και ιστορική κατάσταση του Γένους και αναζητούνται λύσεις. Η αρθρογραφία του ελληνικού Τύπου της εποχής είναι εξαιρετικά πλούσια για το θέμα και το έθετε επί τάπητος. Οι Έλληνες της Διασποράς, που διέθεταν τυπογραφεία, διαδραμάτισαν έναν σημαντικό ρόλο στην προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης με αυτόν τον τρόπο. Με λίγα λόγια, με τον προεπαναστατικό Τύπο τέθηκαν οι βάσεις για τη δημιουργία επαναστατικού πνεύματος και της ενδυνάμωσης της εθνικής συνείδησης, προϋποθέσεις απαραίτητες για τον μετέπειτα εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα.

Οι πρώτες εφημερίδες του Αγώνα

Στη διάρκεια της Επανάστασης, οι πρώτες εφημερίδες που εκδόθηκαν ήταν αρχικά χειρόγραφες και κάλυπταν τον τομέα της ενημέρωσης κατά τα πρώτα έτη, 1821-1822. Οι χειρόγραφες αυτές εφημερίδες δημιουργήθηκαν καθώς δεν ήταν ακόμα διαθέσιμοι τεχνικοί μηχανισμοί προκειμένου να διευκολυνθεί η παραγωγή του Τύπου. Έτσι, αφού γραφόταν το πρώτο φύλλο, αντιγραφείς αναπαρήγαγαν αυτό το φύλλο και το έστελναν όσο πιο μακριά μπορούσαν. Εκεί άλλοι αντιγραφείς αναλαμβάναν να το ξαναγράψουν και να το στείλουν μακρύτερα.

Η διαδικασία έκδοσης αυτών των φύλλων, που κυρίως αναπτύχθηκε στη Στερεά Ελλάδα, είχε ως εξής: ο εκδότης συνέλεγε την ύλη από επιστολές ή από πληροφορίες που του μεταφέρονταν «στόμα με στόμα» και έγραφε ο ίδιος ή με τη βοήθεια ενδεχομένως κάποιου γραμματικού, το πρώτο ή μια σειρά από φύλλα. Κατόπιν τα αντέγραφαν σε μεγαλύτερους αριθμούς και τα απέστελλαν με «πεζοδρόμους» στις γύρω περιοχές της Στερεάς και απέναντι στις πόλεις της Πελοποννήσου. Στους τόπους όπου έφθαναν ίσχυε η ίδια τακτική της αντιγραφής, ώστε να επιτυγχάνεται η ευρύτερη διάδοσή τους.

Σοβαρό κώλυμα, την πρώτη αυτή περίοδο για τη διακίνηση του Τύπου, χειρόγραφου και έντυπου, στάθηκε η απουσία ταχυδρομικής υπηρεσίας. Αυτό ανάγκασε λίγα χρόνια αργότερα δύο εκδότες, τον Ιάκωβο Μάγερ, εκδότη των «Ελληνικών Χρονικών» του Μεσολογγίου και τον Ιωσήφ Κιάππε, τον εκδότη της εφημερίδας «Ο Φίλος του Νόμου» της Ύδρας, να συστήσουν μια στοιχειώδη ταχυδρομική υπηρεσία, ώστε να εξασφαλίζεται η διακίνηση των φύλλων.

Οι χειρόγραφες εφημερίδες

Στην κατηγορία των χειρόγραφων εφημερίδων συγκαταλέγονται τρία Φύλλα. Αυτά είναι:

«Εφημερίδα του Γαλαξειδίου»

Η εφημερίδα αυτή πέρασε στην ιστορία με το όνομα «ψευτοεφημερίδα» ή «ψευτοφυλλάδα» εξαιτίας της σκόπιμης προπαγάνδας υπέρ της ελληνικής πλευράς. Η εφημερίδα είχε υιοθετήσει μια υπερβολική και αισιόδοξη στάση γύρω από την ενίσχυση του Αγώνα από τις ξένες δυνάμεις. Σκοπός της εφημερίδας και των υπερβολών της ήταν να τονώσουν το ηθικό των μαχόμενων Ελλήνων, για να ενισχύσουν το φρόνημα, να υπερνικήσουν τους ενδοιασμούς των «φρονίμων», να πείσουν τους αναποφάσιστους. Από την «Εφημερίδα του Γαλαξιδιού» δεν έχει σωθεί παρά μόνο ένα φύλλο. Ωστόσο, το μοναδικό δείγμα της πρώτης χειρόγραφης εφημερίδας, με τις φανταστικές ειδήσεις, γραμμένες μάλιστα σε δημώδη γλώσσα, επιβεβαιώνει την ανάγκη, την οποία γρήγορα αισθάνθηκαν οι Έλληνες μαχητές, να αποκτήσουν όργανα επικοινωνίας. Να σημειωθεί πως και άλλες χειρόγραφες εφημερίδες της επανάστασης καθώς και η «Σάλπιγξ Ελληνική» είχαν υιοθετήσει παρόμοιες τακτικές εμψύχωσης των αγωνιστών και ενθάρρυνσης της κοινής γνώμης.

«Εφημερίς Αιτωλική»

Λίγους μήνες μετά την εμφάνιση της εφημερίδας του Γαλαξιδίου, εκδίδεται η δεύτερη χειρόγραφη εφημερίδα της επανάστασης. Είναι η «ΕΦΗΜΕΡΙΣ ΑΙΤΩΛΙΚΗ». Πιθανότερος εκδότης της φέρεται ο Νικόλαος Λουριώτης, ο μετέπειτα «Αρχιγραμματεύς της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος». Και σε αυτήν την εφημερίδα παρουσιάζονται διογκωμένες ειδήσεις, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η εφημερίδα ακολούθησε την πρακτική καταγραφής ψευδών ειδήσεων. Η θεματολογία της αφορά σε διαπραγματεύσεις για συμμαχίες Ελλήνων και Αλβανών κατά των Τούρκων, κινήσεις πλοίων στα νησιά του Ιονίου και νέα για τις στρατιωτικές αποφάσεις καπετάνιων. Ήταν ένα πλήρως ενημερωμένο και συγκροτημένο φύλλο από έναν υπεύθυνο εκδότη γραμμένο σε απλή γλώσσα με πλούσιο ενημερωτικό επαναστατικό υλικό.

 «Αχελώος»

Η τρίτη χειρόγραφη εφημερίδα, από αυτές που κυκλοφόρησαν μέχρι το 1822, με εκδότη και αυτή τον Νικόλαο Λουριώτη. Επικρατεί η αντίληψη ότι το φύλλο αυτό ήταν ο πρόδρομος των σημερινών κρατικών εφημερίδων. Στην εφημερίδα αυτή δημοσιεύονταν τα θεσπίσματα και οι αποφάσεις της Γερουσίας της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος. Όσες ειδήσεις έχουν καταχωρηθεί και στα δύο τεύχη που έχουν διασωθεί, αφορούν σε θέματα σχετικά με τη Διοίκηση, τις ενέργειες των γερουσιαστών, τους διορισμούς και ιδίως τις δραστηριότητες του προέδρου της Γερουσίας, Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, αλλά και τις διαπραγματεύσεις του για την επίτευξη «γενικής συμμαχίας» Ελλήνων και Αλβανών. Η γλώσσα που γράφονται τα κείμενα ταιριάζει με την ιδιότητα του επίσημου κυβερνητικού φύλλου, το οποίο ενημερώνει το κοινό.

Οι έντυπες εφημερίδες

Για να τυπωθεί μία εφημερίδα απαραίτητη ήταν η ύπαρξη τυπογραφείου. Υπήρχαν στις ελληνικές παροικίες ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα αλλά το να έρθει πιεστήριο/τυπογραφείο, στην επαναστατημένη Ελλάδα ήταν υπόθεση δύσκολη και ακριβή. Μολαταύτα, χάρη στις φιλελληνικές επιτροπές του εξωτερικού, τον πατριωτισμό των Ελλήνων και τον ηρωϊσμό πολλών φιλελλήνων κατέστη δυνατό να στηθούν τυπογραφεία σε κάποια κέντρα της Επανάστασης.

• Η προεπαναστατική περίοδος

«Η Εφημερίς»

Εκδόθηκε την 31^η Δεκεμβρίου 1790 από τους αδερφούς Μάρκιδες Πουλίου. Οι αδερφοί Πουλίου κατάγονταν από τα Σιάτιστα της Μακεδονίας. Λειτουργούσαν τυπογραφείο και εκδοτικό οίκο στη Βιέννη και εξαιτίας του πόθου τους να δουν την πατρίδα τους ελεύθερη, αποφάσισαν να εκδώσουν την «Εφημερίδα», η οποία κυκλοφόρησε για οκτώ χρόνια μέχρι τον Ιανουάριο του 1798, όταν και διακόπηκε η κυκλοφορία της από τις αυστριακές αρχές. Ετήσια συνδρομή είχε στα 14 γρόσια. Τα αδέρφια Πουλίου ανέπτυξαν στενή συνεργασία με τον Ρήγα Βελεστινλή, ο οποίος μάλιστα χρησιμοποίησε το τυπογραφείο τους για να εκδώσει τον «Θούριο». Όπως ήταν επόμενο, ο Ρήγας και ο Γεώργιος Πούλιος δεν άργησαν να καταστούν ύποπτοι από τις αρχές της Αυστρίας, η οποία άρχισε να τους παρακολουθεί. Ο Ρήγας κατάφερε το 1797 να φύγει κρυφά για την Τεργέστη, σώζοντας κάποια επαναστατικά έγγραφα, αλλά συνελήφθη εκεί μαζί με άλλους συνεργάτες του και βρήκαν μαρτυρικό θάνατο στα νερά του ποταμού Σάβου, παραπόταμου του Δούναβη. Τον Ιανουάριο του 1798 συνελήφθη και ο Γεώργιος Πούλιος, ως συνένοχος και φυλακίστηκε. Την ίδια χρονιά σταμάτησε και η κυκλοφορία της εφημερίδας. Η επίδραση και συμβολή της «Εφημερίδος» υπήρξε ιδιαίτερα μεγάλη στους Έλληνες του εξωτερικού και στους Έλληνες που βρίσκονταν υπό τον τουρκικό ζυγό. Εξύψωσε το ηθικό τους και τους έκανε να αισθανθούν συνεχιστές ενός έθνους με μεγάλη ιστορία, με δική του γλώσσα και πολιτισμό και με δικαίωμα στην ελευθερία.

«Ερμής ο Λόγιος»

Η δεύτερη ελληνική εφημερίδα ή μάλλον περιοδικό που εκδόθηκε στη Βιέννη το 1811 υπό τη διεύθυνση του Ανθίμου Γαζή και με δαπάνες της Φιλολογικής Εταιρείας του Ελληνικού Λυκείου, στο Βουκουρέστι. Το πρώτο τεύχος κυκλοφόρησε την 1^η Ιανουαρίου 1811. Ήταν δεκαπενθήμερη και κυκλοφορούσε την 1^η και 15^η του μηνός. Ετήσια συνδρομή είχε στα 15 γρόσια. Αφού αποχώρησε ο Γαζής το 1814, τη διεύθυνση αναλαμβάνει ο Θεόκλητος Φαρμακίδης. Ο «Ερμής ο Λόγιος» επηρεάστηκε από τον Αδαμάντιο Κοραή, ο οποίος διοχέτευε στους αναγνώστες του τις απόψεις του επί του γλωσσικού ζητήματος και διάφορα άλλα πνευματικά θέματα. Το 1819 ο Θεόκλητος Φαρμακίδης αποχώρησε από τη διεύθυνση και μόνος διευθυντής παρέμεινε ο Κωνσταντίνος Κοκκινάκης. Οι στόχοι του περιοδικού, σύμφωνα με την ιδρυτική διακήρυξη στο πρώτο τεύχος του, ήταν η αφύπνιση ως προς την πρόοδο της παιδείας και η καλλιέργεια της νέας ελληνικής γλώσσας. Έχοντας δώσει έμφαση κυρίως σε θέματα παιδείας, είναι το κατεξοχήν έντυπο γενικής παιδείας και ειδικότερα των φυσικών-θετικών επιστημών. Στις μισές και παραπάνω σελίδες του οι αναφορές γίνονται στις φυσικές επιστήμες. Παρά τις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπισε στο μεσοδιάστημα της λειτουργίας του, το κύρος και η σημασία του περιοδικού ως χαρακτηριστικό μέσο του Νεοελληνικού διαφωτισμού μαρτυρείται από την 10ετή λειτουργία του εντός της οποίας εκδόθηκαν 209 τεύχη με συνολικά 5.131 σελίδες και 918 συντάκτες, συνεισφέροντες σε διάφορα θέματα. Στη βιβλιοθήκη της Βουλής υπάρχουν τα φύλλα του «Ερμή του Λόγιου», από τα έτη 1811, 1813, 1814, 1816, 1817, 1818, 1819, 1820 και 1821.

«Ο Ελληνικός Τηλέγραφος»

Συνέχεια της έκδοσης της εφημερίδας «Ειδήσεις δια τας Ανατολικάς Χώρας» από τον Ευφρόνιο Πόποβικ αποτελεί ο «Ελληνικός Τηλέγραφος». Το πρώτο φύλλο του κυκλοφόρησε την 1^η Ιανουαρίου 1812. Κάτω από τον τίτλο υπήρχε η φράση: «Περιοδική εφημερίς, φιλολογική και εμπορική». Κυκλοφορούσε σε τετρασέλιδη και εξασέλιδη μορφή κάθε Τρίτη και Παρασκευή, ενώ από τον χειμώνα του 1812-1813 μετατράπηκε σε καθημερινή, αλλά όχι για πολύ. Επίσης εξέδιδε ανά εβδομάδα ή ανά δεκαπενθήμερο και φιλολογικό παράρτημα κατά το έτος 1817. Η εξαμηνιαία συνδρομή της εφημερίδας ήταν ένα βασιλικό φλουρί. Τη διεύθυνσή της είχε, από την έκδοση μέχρι τη διακοπή της στις 30 Ιουνίου 1829, ο ιατρός Δημήτριος Αλεξανδρίδης. Στη βιβλιοθήκη της Βουλής υπάρχουν τα φύλλα του «Ελληνικού Τηλεγράφου» από το 1812, 1813, 1815, 1817, 1818, 1820, και 1828-29.

«Η Καλλιόπη»

Την 1^η Ιανουαρίου 1819 εκδόθηκε το πρώτο φύλλο του περιοδικού των φιλολογικών αγγελιών «Καλλιόπη». Κυκλοφορούσε την 1^η και 15^η του κάθε μήνα, άλλοτε με 8 και άλλοτε με 16 σελίδες. Η συνδρομή ανερχόταν στα 8 φιορίνια στην Αυστρία και 10 στο εξωτερικό. Διευθυντής, ο καθηγητής της ελληνικής στην Ακαδημία Γλωσσών της Βιέννης, Αθανάσιος Σταγειρίτης. Στο πρώτο και δεύτερο φύλλο της εφημερίδας δημοσίευαν άρθρα σχετικά με την ιστορία του Τύπου, τα οποία όμως περιέχουν ανακρίβειες όσον αφορά στις πρώτες ελληνικές εφημερίδες. Φύλλα της «Καλλιόπης» υπάρχουν στη Βιβλιοθήκη της Βουλής αλλά μόνο από το έτος 1819. Στην Εθνική Βιβλιοθήκη υπάρχουν τεύχη και από τα τρία έτη της έκδοσής της, δηλαδή από το 1819 μέχρι το 1821.

«Η Ιονική»

Μεταξύ των προεπαναστατικών εφημερίδων αναφέρεται και η «Ιονική» της Κέρκυρας, η οποία όμως θα έπρεπε να χαρακτηρίζεται ως ελληνόγλωσσος, αφού ήταν το επίσημο όργανο της Ιταλίας και εκεί δημοσιεύονταν οι νόμοι της, και όχι ως ελληνική. Η «Ιονική» ή «Ιωνική» εκδόθηκε στις 23 Ιουλίου 1814 και σταμάτησε την κυκλοφορία της στις 20 Δεκεμβρίου 1817. Στη συνέχεια μετονομάστηκε σε «Εφημερίς των ηνωμένων επαρχιών των Ιονικών νήσων» και συνέχισε την έκδοσή της μέχρι τις 19 Δεκεμβρίου 1818. Τότε δημοσίευε, εκτός από νόμους, και ειδήσεις από το εσωτερικό και το εξωτερικό. Παράλληλα κυκλοφορεί και η έκδοσή της στα ιταλικά με τον τίτλο «Gazzetta Ionia». Από το 1818 κυκλοφορούσε μόνο η ιταλική έκδοση, ενώ από την 1^η Ιανουαρίου 1831 κυκλοφορεί σε ελληνικά και ιταλικά, σε δύο στήλες. Ο ελληνικός τίτλος της ήταν «Εφημερίς του ηνωμένου κράτους των Ιονίων νήσων» και κυκλοφορούσε κάθε βδομάδα. Στη συνέχεια υπήρχε και στήλη στα αγγλικά, αλλά τα ελληνικά έπιαναν τον περισσότερο χώρο της. Η έκδοσή της τερματίστηκε στις 28 Μαΐου 1864, όταν και πραγματοποιήθηκε η ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα. Στη θέση της εκδόθηκε την 4^η Ιουνίου 1864, η «Επίσημος Εφημερίς του Βασιλείου της Ελλάδος», μόνο στα ελληνικά, η οποία σταμάτησε την κυκλοφορία της στις 23 Απριλίου 1866. Ολόκληρη η σειρά των φύλλων της «Ιονικής», σε όλες τις μορφές της, βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων.

 

• Η επαναστατική περίοδος

Η πρώτη φάση, 1821-1827

Κατά τη διάρκεια της Ελληνικής επανάστασης εκδίδονται στον Ελλαδικό χώρο μια σειρά από εφημερίδες με πρωτοβουλία των λεγόμενων εκσυγχρονιστών και φιλελευθέρων. Η έκδοση των εφημερίδων αυτών είχε ως στόχο την εξάπλωση των επαναστατικών ιδεών και τη νικηφόρο έκβαση του Αγώνα. Για τον λόγο αυτόν το περιεχόμενό τους ήταν πολιτικό και εθνικο-απελευθερωτικό. Άλλωστε γνωστή είναι η φράση που χρησιμοποίησε σε επιστολή που έστειλε ο Αδαμάντιος Κοραής προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο: «Συστήσατε αμέσως εφημερίδας εις διάδοσιν ειδήσεων. Διά των εφημερίδων και των ιεροκηρύκων μπορείτε να εξάψετε γενικόν ενθουσιασμόν». Ας τις δούμε λοιπόν αναλυτικά.

«Σάλπιγξ Ελληνική»

Η πρώτη έντυπη εφημερίδα της Ελλάδας εκδόθηκε στην Καλαμάτα τον Αύγουστο του 1821 από τον Θεόκλητο Φαρμακίδη, ο οποίος υπήρξε ο εκδότης του «Λογίου Ερμή» στη Βιέννη. Η ζωή της μικρής εφημερίδας ήταν σύντομη. Τρία φύλλα τυπώθηκαν μόνο με ημερομηνίες 1, 5 και 20 Αυγούστου 1821. Η συγκεκριμένη εφημερίδα έκλεισε μετά τη δημοσίευση των πρώτων της τευχών εξαιτίας των διαφωνιών του Φαρμακίδη με τον Δημήτριο Υψηλάντη, ο οποίος ήθελε να επιβάλει προληπτική λογοκρισία στον Τύπο όλων των απελευθερωμένων περιοχών. Η διαφωνία αυτή σηματοδοτεί μία πρώιμη αντίθεση της τότε δημοσιογραφίας με την Υπέρτατη Αρχή, που εκπροσωπούσε ο Υψηλάντης. Η ετήσια συνδρομή της ανερχόταν στα 50 γρόσια.

«Ελληνικά Χρονικά»

Το 1824 χαρακτηρίζεται ως ημερομηνία «κλειδί» για την ανάπτυξη του Ελληνικού Τύπου και της πρώιμης δημοσιογραφίας, καθώς σε αυτό το διάστημα κυκλοφορούν τρεις εφημερίδες. Τα «Ελληνικά Χρονικά» εκδόθηκαν πρώτη φορά στο Μεσολόγγι την 1^η Ιανουαρίου 1824. Η εφημερίδα ήταν αποτέλεσμα της συντονισμένης προσπάθειας του ιρλανδικής καταγωγής φιλέλληνα, Άγγλου συνταγματάρχη Λάισεστερ Στάνχοπ (Leicester Stanhope) και του επίσης Ελβετού φιλέλληνα Ιωάννη Ιακώβου Μάγερ (John Jacob Meyer) μαζί με την οικονομική υποστήριξη του Λόρδου Βύρωνα. Ο συνταγματάρχης Λάισεστερ Στάνχοπ, το φθινόπωρο του 1823, έφθασε στην Ελλάδα, φέρνοντας εκτός από άλλα πολλά εφόδια, δύο τυπογραφεία και δύο λιθογραφεία.

«Ο Φίλος του Νόμου»

Η εφημερίδα αυτή αποτελεί τη δεύτερη εκδοτική επιτυχία του έτους 1824 και αποτελεί το αποτέλεσμα των προσπαθειών και της πρωτοβουλίας του Ιταλού φιλέλληνα, Ιωσήφ Κιάππε (Joseph N. Chiappe). Υπότιτλος της εφημερίδας είναι «Εφημερίδα της Διοικήσεως και της Νήσου Ύδρας». Η εφημερίδα ξεκίνησε να εκδίδεται στην Ύδρα τον Μάρτιο του 1824. Τυπωνόταν τακτικά δυο φορές την εβδομάδα, κάθε Δευτέρα και Παρασκευή. Εκδότης ήταν ο Ιωσήφ Κιάππε, ο οποίος ήξερε πολύ καλά ελληνικά. Είχε σπουδάσει νομικά στη Γαλλία και είχε ακολουθήσει τον Ναπολέοντα στις εκστρατείες του, πιστεύοντας ότι είναι ο απελευθερωτής της Ευρώπης. Η συγκεκριμένη εφημερίδα δημοσίευε αποφάσεις, ψηφίσματα, πράξεις και εγκυκλίους καθώς και τα Πρακτικά του Βουλευτικού ενώ η ειδησεογραφία, πλούσια και ενδιαφέρουσα, αναφερόταν σε θέματα του πολέμου, σε πολιτικούς χειρισμούς και ιδίως στο μείζον θέμα της διχόνοιας και των εμφυλίων συγκρούσεων. Το τιράζ της ήταν 500 φύλλα τη φορά και η έκδοση συνεχίστηκε έως το 1827.

«Η Εφημερίς των Αθηνών»

Η εφημερίδα εκδίδεται στην Αθήνα και αρχίζει να κυκλοφορεί στις 30 Αυγούστου του 1824 μετά από τις συντονισμένες προσπάθειες αρκετών φιλελλήνων και πιο πολύ του Λάισεστερ Στάνχοπ (Leicester Stanhope). Η Εφημερίδα των Αθηνών ήταν η αγαπημένη του Διονυσίου Σολωμού, του Γεώργιου Τερτσέτη και άλλων πολλών καθώς έγραφε σε πολύ κατανοητή για τον λαό γλώσσα. Τυπώθηκε στη Σαλαμίνα όπου οι έφοροι των Αθηνών είχαν στείλει προσωρινά το πιεστήριο από τον φόβο επιδρομής των Τούρκων του Ευρίπου. Το επόμενο φύλλο θα τυπωθεί κανονικά στην Αθήνα, στις 6 Σεπτεμβρίου 1824, όπου έχει πια εγκατασταθεί το τυπογραφείο. Από τότε θα βγουν 103 φύλλα το πρώτο έτος, έως τις 30 Οκτωβρίου 1825 και 37 μόνο φύλλα θα εκδοθούν το δεύτερο με τελευταίο φύλλο στις 15 Απριλίου 1826, οπότε και διακόπτεται απότομα η έκδοσή της καθώς η Αθήνα καταλαμβάνεται από τον Κιουταχή και το τυπογραφείο της καταστρέφεται.

Η Εφημερίς των Αθηνών, γραμμένη στην τρέχουσα γλώσσα (δημοτική), προβάλλει συστηματικά, όπως όλες οι εφημερίδες του Αγώνα, ειδήσεις από τις πολεμικές επιχειρήσεις. Πραγματεύεται θέματα της πολιτικής της καθημερινότητας και υπάρχουν άρθρα σχετικά με το πολίτευμα και τους θεσμούς, τον ρόλο του Τύπου, την εξωτερική και εσωτερική πολιτική, γενικά νέα από το εξωτερικό και, πρωτοτυπώντας, τη λογοτεχνία και την παραγωγή της. Δημοσιεύονται, επίσης, νέα για την πολύ σημαντική Φιλόμουσο Εταιρεία των Αθηνών και για την ίδρυση της Φιλανθρωπικής Εταιρείας στο Ναύπλιο. Τη διεύθυνση της εφημερίδας είχε ο Γεώργιος Ψύλλας. Η εφημερίδα τυπωνόταν στο τυπογραφείο που δώρισε στην Κοινότητα των Αθηνών ο απεσταλμένος της Φιλελληνικής Εταιρείας του Λονδίνου, συνταγματάρχης Λάισεστερ Στάνχοπ.

«Γενική Εφημερίς της Ελλάδος»

Το πρώτο φύλλο της κυκλοφόρησε στις 7 Οκτωβρίου 1825. Η εφημερίδα εκδιδόταν άλλες φορές στο Ναύπλιο και άλλες στην Αθήνα, δύο φορές την εβδομάδα, κάθε Τετάρτη και Σάββατο. Δημοσίευσε πρακτικά του Βουλευτικού και Εκτελεστικού, ειδήσεις από το εξωτερικό, φιλολογικές συνεργασίες και ποιήματα. Τις ειδήσεις του εξωτερικού τις αναδημοσίευαν από τις ευρωπαϊκές εφημερίδες που έφθαναν στο Ναύπλιο με τα πολεμικά πλοία. Αργότερα, τον Φεβρουάριο του 1833, θα μετονομαστεί σε «Εθνική Εφημερίς» και στη συνέχεια σε «Εφημερίδα της Κυβερνήσεως», της οποίας το πρώτο τεύχος εκτυπώθηκε στο Ναύπλιο στις 16 Φεβρουαρίου του 1833. Ο τίτλος εξακολουθεί να υφίσταται και αποτελεί το επίσημο όργανο της ελληνικής κυβέρνησης, στο οποίο δημοσιεύονται οι νόμοι, τα προεδρικά διατάγματα οι υπουργικές αποφάσεις και εγκύκλιοι και οι πράξεις της διοίκησης.

 «Ανεξάρτητος Εφημερίς της Ελλάδος»

Εκδότης της εφημερίδας ήταν ο Παντελής Κ. Παντελή. Κυκλοφόρησε για δύο χρόνια από το 1826 έως το 1828. Ήταν η περίοδος που οι εφημερίδες του Αγώνα με εξαίρεση τη «Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος» είχαν διακόψει τη μετάδοση των ειδήσεων και την έκδοσή τους. «Ο Ανεξάρτητος» ήταν η μόνη εφημερίδα από ιδιώτη εκδότη, την κρίσιμη για τον Αγώνα εκείνη περίοδο. Αυτό οφειλόταν, εν πολλοίς, στον εκδότη της, ο οποίος και την αποστολή των εφημερίδων του Αγώνα είχε πλήρως αντιληφθεί και διέθετε την απαραίτητη μαχητικότητα, ώστε να διατηρήσει την έκδοση του Ανεξάρτητου κάτω από τις συνθήκες του πολέμου και της λογοκρισίας.

«Φλέσσιας»

Εκδόθηκε στην Καλαμάτα στις 15 Δεκεμβρίου 1827. Εκδόθηκαν συνολικά 21 φύλλα, σύμφωνα με τον κατάλογο της Βουλής.

 

• Η δεύτερη φάση της Επανάστασης, 1827-1834

«Αθηνά»

Η δεκαπενθήμερη εφημερίδα του Γεωργίου Χρυσίδη εκδόθηκε από τον Ιανουάριο έως τον Απρίλιο του 1831 στο Ναύπλιο. Είναι από τα πρώτα περιοδικά δημοσιεύματα της μετα-απελευθερωτικής Ελλάδας, στο οποίο αρμόζει ο χαρακτηρισμός του φύλλου γενικής παιδείας. Στις σελίδες του γίνεται φανερή η προσπάθεια των εκδοτών να παράσχουν στο αναγνωστικό τους κοινό επιστημονική και φιλολογική ύλη, ιδίως όμως είναι αισθητή η πρόθεσή τους να αναβιώσει η ιστορική μνήμη του Ελληνισμού, να επανασυνδεθεί η ελληνική ιστορική παράδοση: Αρχαιότητα, Βυζάντιο, Τουρκοκρατία, Ελληνική Επανάσταση, ελεύθερο ελληνικό κράτος. Πολλά άρθρα και μελέτες, διερεύνησης του ελληνικού γεωγραφικού και ιστορικού χώρου, υπηρετούν αυτόν τον σκοπό. Από την άποψη αυτή η «Αθηνά» προσεγγίζει τις επιδιώξεις του «Ερμής ο Λόγιος» στα προεπαναστατικά χρόνια, χωρίς όμως να τη διακρίνει ο υψηλός παλμός που χαρακτήριζε το πρώτο ελληνικό περιοδικό. Σαφής είναι, επίσης, η επιδίωξη των εκδοτών να περιοριστούν σε πλαίσια επιστημονικά, με την απουσία οποιασδήποτε αναφοράς σε θέματα που σχετίζονται με την πολιτική.

«Ελληνική μέλισσα»

Εκδόθηκε στη Σύρο το 1831 από το τυπογραφείο Ιωάννη Σφοίνη και Σία. Η Μέλισσα εξελίχθηκε σε προοδευτικό φύλλο δημοσιεύοντας άρθρα και κείμενα ριζοσπαστικά. Υποστήριξε σθεναρά στο γλωσσικό ζήτημα τον Αδαμάντιο Κοραή, υποστήριξε την πρόοδο, τις ιδέες του Διαφωτισμού. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις εσωτερικές σελίδες των εξωφύλλων των τριών τετραδίων δημοσίευσε ισάριθμες «προκηρύξεις βραβείων» (βιβλία και χρήματα) για όσους συντάξουν «το καλλιώτερον σύγγραμμα» για τα προβλήματα που το περιοδικό προσπάθησε να πολεμήσει: «σχολαϊσμός» (1819), «μαχιαβελισμός» (1820), Εκκλησία και εκκλησιαστικοί παράγοντες (1821).

«Απόλλων»

Η συγκεκριμένη εφημερίδα, αν και βραχύβια, είχε σημαντική επίδραση στο πολιτικό γίγνεσθαι της χώρας, αλλά και στους αγώνες υπέρ της ελευθεροτυπίας. Η κυβέρνηση του Καποδίστρια ήταν αντίθετη με την έκδοσή της και κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια για τη ματαίωση της έκδοσης. Αρχικά, το πρώτο φύλλο της εφημερίδας θα κυκλοφορούσε στο Ναύπλιο, αλλά λόγω απειλών στον εκδότη Αναστάσιο Πολυζωίδη, τις οποίες ο ίδιος αγνόησε, η εκτύπωση της εφημερίδας σταμάτησε την πρώτη νύχτα κυκλοφορίας μετά από κατάληψη του τυπογραφείου από τις στρατιωτικές αρχές. Ο Πολυζωίδης έδωσε μάχη με την κυβέρνηση και τη Γερουσία και τελικά η εφημερίδα μεταφέρθηκε στην Ύδρα όπου κυκλοφόρησε πρώτη φορά την 11^η Μαρτίου 1831. Μάλιστα ένοπλοι της υδραίικης αντιπολίτευσης φρουρούσαν νυχθημερόν τους χώρους του τυπογραφείου όπου τυπωνόταν η εφημερίδα.

«Ελληνικός καθρέπτης»

Κυκλοφόρησε στα ελληνικά και στα γαλλικά. Εκδόθηκε στο Ναύπλιο την 1^η Μαΐου 1832, συνέχισε στο Άστρος και στις Σπέτσες, όπου και τελικά σταμάτησε την κυκλοφορία της την 9^η Ιανουαρίου 1833.

«Εθνικός»

Εφημερίδα του Σταύρου Π. Τριανταφύλλου. Εκδόθηκαν μόνο δύο φύλλα από το 1832, το πρώτο στην Αίγινα και το δεύτερο στις Σπέτσες.

«Τριπτόλεμος»

Εκδόθηκε το 1833. Αναφέρεται σε άρθρο του Βίλμπεργκ «περί Ελληνικής Δημοσιογραφίας 1790-1836» στο περιοδικό «Εθνική Αγωγή» το 1900. Εφημερίδα τετρασέλιδη που εκδιδόταν δύο φορές την εβδομάδα. Η εν λόγω εφημερίδα εκδιδόταν από το τμήμα του Εθνικού τυπογραφείου που ασχολούταν με τις ιδιωτικές εκτυπώσεις και διευθυνόταν από τον Γεώργιο Αποστολίδη Κοσμητή. Οι άλλες εφημερίδες της εποχής τη θεωρούσαν όργανο των Φαναριωτών. Ο «Τριπτόλεμος», αν και θα προσπαθήσει να αντισταθεί στις συνέπειες του τυποκτόνου νόμου της Αντιβασιλείας, διέκοψε την έκδοσή του στα χρόνια του Όθωνα.

«Η Ελπίς»

Εκδόθηκε το 1833 από τον Κωνσταντίνο Λεβίδη. Στις στήλες της εφημερίδας του, ο ίδιος καυτηρίαζε τις ατασθαλίες των Βαυαρών του Όθωνα. Διώχθηκε για τα φρονήματά του και υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες της επανάστασης της 3ης Σεπτεμβρίου 1843. Η εφημερίδα Ελπίς στο φύλλο της 13ης Νοεμβρίου 1836 δηλώνει ότι ο ανεξάρτητος Τύπος αποτελεί μαζί με τα δημοτικά συμβούλια το «νόμιμο όργανο» για να εκφράσει ο λαός τη βούλησή του: «Ο λαός υψώνει τη φωνήν του δια των νομίμων οργάνων του, τα οποία επί του παρόντος δεν είναι άλλα παρά τα δημοτικά συμβούλια και αι ανεξάρτητοι Εφημερίδες».

«Χρόνος»

Εκδόθηκε την 1^η Μαΐου 1833 από τον Ιωάννη Φιλήμονα στην Ξάνθη και σταμάτησε την έκδοσή της στις 14 Σεπτεμβρίου 1833.

«Ήλιος»

Εκδόθηκε στις 23 Ιουνίου από τον Παναγιώτη Σούτσο στο Ναύπλιο και σταμάτησε την έκδοσή της στις 15 Δεκεμβρίου 1833.

«Εποχή»

Εκδιδόταν στο Ναύπλιο στις 27 Σεπτεμβρίου 1834 μέχρι την 21^η Μαρτίου 1835. Συντάκτες ήταν οι Γεώργιος Βίκης και Εμμανουήλ Πρατικάκης. Εκδόθηκε στα ελληνικά και στα γαλλικά.

«Σάλπιγξ Ελληνική»

Εκδόθηκε στο Ναύπλιο την 10^η Νοεμβρίου 1834, μεταφέρθηκε στην Αθήνα την 27^η Αυγούστου 1835, όπου και σταμάτησε την κυκλοφορία της την 7^η Δεκεμβρίου 1835. Στο πρώτο φύλλο της εφημερίδας δημοσιεύτηκε, μεταξύ άλλων, η Προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη, «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος», που είχε απευθύνει από το Iάσιο στις 24 Φεβρουαρίου 1821 για την επανάσταση στη Μολδοβλαχία. Στο δεύτερο φύλλο δημοσιεύτηκε η έκκληση του Δημήτριου Υψηλάντη προς τους κατοίκους της Λεβαδειάς για ομόνοια, πολεμική εγρήγορση, καθώς και παραινέσεις, ώστε να μην κακοποιούνται άοπλοι Tούρκοι. Στο τρίτο φύλλο καταχωρίστηκε η έκκληση της Μεσσηνιακής Συγκλήτου και του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη προς τις ευρωπαϊκές Αυλές, με την οποία τούς γνωστοποιείται ότι οι Έλληνες ξεσηκώθηκαν για την ελευθερία τους. Η «Σάλπιγξ Ελληνική» εξέδωσε συνολικά τρία φύλλα (1ης, 5ης και 20ης Αυγούστου 1821), τα οποία φυλάσσονται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής.

«Περίεργα»

Με τον τίτλο αυτόν αναφέρεται από τον μελετητή του ελληνικού Τύπου, Φίλιππο Βίλμπεργκ ένα φυλλάδιο, που εκδόθηκε την ίδια περίοδο στη Σύρο από τον Ιωάννη Σφοίνη.

Από αυτές επέζησαν του 1834 και συνέχισαν την έκδοσή τους στη νέα πρωτεύουσα οι εξής: Η Αθηνά, η Εθνική, ο Σωτήρ και η Ελληνική Σάλπιγξ.

Οι ξενόγλωσσες εφημερίδες της Επανάστασης

Καθώς η Ελληνική Επανάσταση αποτελούσε μέρος μιας ευρύτερης ευρωπαϊκής αλλαγής και ζύμωσης της κατάστασης των εθνών της ηπείρου κατά τον 19ο αιώνα και καθώς πήρε διεθνή χαρακτήρα και επίσημα μέσω των ευρωοθωμανικών σχέσεων και ανεπίσημα, μέσω του ευρωπαϊκού Τύπου και του κινήματος του φιλελληνισμού, τέθηκε το ζήτημα της ενημέρωσης των Ευρωπαίων για τα της Επανάστασης από τους ίδιους τους Έλληνες. Για τον λόγο αυτόν κυκλοφόρησαν εφημερίδες σε διάφορες ευρωπαϊκές γλώσσες. Ας τις δούμε.

 «Telegrafo greco»

Εκδότης αυτής της πολύγλωσσης εφημερίδας, που εκδιδόταν στα γαλλικά, τα ιταλικά, τα αγγλικά και τα γερμανικά ήταν ο  Πιέτρο Γκάμπα (Pietro Gamba), γραμματέας του λόρδου Βύρωνα.

«L’ Abellie greque»

Εκδότης και αυτής της εφημερίδας, η οποία εκδιδόταν στην Ύδρα, ήταν ο Ιωσήφ Κιάππε. Η έκδοσή της ήταν εβδομαδιαία.

«Le Moniteur Grec»

Εκδόθηκε στο Ναύπλιο στις 9 Ιανουαρίου 1832 και σταμάτησε την έκδοσή της τον Δεκέμβριο του 1833 με απόφαση της Αντιβασιλείας του Άμασμπεργκ.

«Courier de la Grèce»

Εκδόθηκε στην Αίγινα την 1η Νοεμβρίου 1829 και σταμάτησε την έκδοσή της την 1η Φεβρουαρίου 1832.

«Courier d´Orient»

Εκδόθηκε στο Ναύπλιο το 1829 και ήταν επί της ουσίας ανταπόκριση της γαλλόφωνης εφημερίδας της Κωνσταντινούπολης Le Courier de l´Orient.

Τα περιοδικά της Επανάστασης

Παρά τις γενικότερες κακουχίες και τη μη ύπαρξη ελευθεροτυπίας και ανεξάρτητης δημοσιογραφίας, τρία περιοδικά γενικής παιδείας έκαναν την εμφάνισή τους κατά το διάστημα 1828-1832. Αυτά είναι:

Η «ΗΩΣ» του Εμμανουήλ Αντωνιάδη. Φιλολογικό περιοδικό, το οποίο ασκούσε αντικαποδιστριακή πολιτική και ήταν πρόδρομος της εφημερίδας «Απόλλων». Για ένα άρθρο της «Ηούς», ο Αντωνιάδης συνελήφθη και δικάστηκε. Το Πρωτόκλιτο δικαστήριο της Αργολίδας τον καταδίκασε αλλά το Εφετείο της Τρίπολης τον απάλλαξε την 9^η Απριλίου 1831.

Η «ΑΘΗΝΑ», του Γεωργίου Χρυσίδη. Δεκαπενθήμερο περιοδικό, που ξεκίνησε την κυκλοφορία του τον Ιανουάριο του 1831 και συνέχισε μέχρι τον Απρίλιο του ίδιου έτους, στο Ναύπλιο.

Η «ΑΙΓΙΝΑΙΑ», του Γεωργίου Αποστολίδη Κοσμητή. Μηνιαίο φιλολογικό και επιστημονικό περιοδικό. Κυκλοφορούσε στην Αίγινα από τον Φεβρουάριο μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1831.

Από τα τέλη του 18ου αιώνα ως και την απελευθέρωση, ο ελληνικός Τύπος υπήρξε καταλυτικός παράγοντας για την Ελληνική επανάσταση. Ο ίδιος ανέλαβε το έργο της εξάπλωσης των ιδεών του Αγώνα και της ενημέρωσης για τις εξελίξεις στα ελληνικά μέτωπα, ένα έργο ιδιαίτερα επικίνδυνο και δύσκολο. Όπως και σήμερα, έτσι και τότε, ο Τύπος δέχτηκε αυστηρή λογοκρισία και υπήρξε πεδίο πολιτικών και κοινωνικών αντιπαραθέσεων, σκληρών πολλές φορές. Παρά τις κακουχίες, επιβίωσε και εδραίωσε τη θέση του με την κατοχύρωση της ελεύθερης διακίνησης ιδεών ήδη από το πρώτο Σύνταγμα της Επιδαύρου το 1822 και με την αναθεώρηση του Συντάγματος του Άστρους, το οποίο ψηφίστηκε από τη Β´ Εθνοσυνέλευση το 1823.

Η συμβολή του Τύπου ήταν εξίσου σημαντική με αυτή των οπλαρχηγών, των πολιτικών και των πολιτών που συνέβαλαν στην επιτυχία του Αγώνα και την Απελευθέρωση. Η επίδρασή του ήταν καταλυτική στον τρόπο που αντιλαμβάνονταν οι Έλληνες την επανάσταση και στη Διασπορά αλλά κυρίως στο εσωτερικό. Οι Έλληνες που ζούσαν υπό τον ζυγό των Οθωμανών εξέφρασαν, μέσω του Τύπου, την ανάγκη να απελευθερώσουν την πατρίδα τους, να εκσυγχρονίσουν την κοινωνία τους αλλά και να περιγράψουν το όραμά τους για ισότητα και συμμετοχή της Ελλάδας ανάμεσα στα ελεύθερα έθνη.

 

Πηγές

Ι. Κ. Μαζαράκης – Αινιάν, (2007). «Τα ελληνικά τυπογραφεία του Αγώνα 1821 – 1827». Εκδόσεις Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα

«Ο Ελληνικό Τύπος 1874 έως σήμερα, Ιστορικές και θεωρητικές προσεγγίσεις», Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, Αθήνα 2005

Κώστα Μάγιερ (1957). «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ», Α΄ τόμος. Εκδόσεις Α. Δημόπουλος

Βιβλιοθήκη της Βουλής

Βιβλιοθήκη Δημήτρη Ι. Πουρνάρα, Ε.Σ.Η.Ε.Α.

 

 

Ηλ. ταχ.: [email protected]

Μαρία Γάλλου

Απόφοιτος του τμήματος Επικοινωνίας και Μ.Μ.Ε., Ε.Κ.Π.Α.

 

Ιωάννα Ασυλογιστάκη

Δασκάλα