Αρχαιολογικοί χώροι, τι είναι και πού υπάγονται
Ας ξεκινήσουμε με το ότι η Ελλάδα είναι ένας απέραντος αρχαιολογικός χώρος. Συγκεκριμένα, οι κηρυγμένοι από το Υπουργείο Πολιτισμού αρχαιολογικοί χώροι και θέσεις προσεγγίζουν τις 21.000! Δεδομένης της αρχαιότατης κατοίκησης της ελληνικής επικράτειας, ήδη από τους βαθείς προϊστορικούς χρόνους, τα ίχνη του ανθρώπινου πολιτισμού βρίσκονται παντού, σε κάθε γωνιά της ελληνικής γης. Μάλιστα, τις περισσότερες φορές τα όρια της αρχαίας και της σύγχρονης πόλης είναι επάλληλα και κάποιες φορές δυσδιάκριτα.
Πώς ορίζονται τα μνημεία και οι αρχαιότητες
Οι αρχαιότητες και τα μνημεία ορίζονται από την επιστήμη της αρχαιολογίας και από τον νόμο. Ας δούμε λοιπόν τι ορίζεται ως πολιτιστικό αγαθό και μνημείο καθώς και τις κατηγορίες αρχαιοτήτων σύμφωνα με τον Αρχαιολογικό Νόμο:
- αρχαία μνημεία ή αρχαία νοούνται όλα τα πολιτιστικά αγαθά που ανάγονται στους προϊστορικούς, αρχαίους, βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους και χρονολογούνται έως και το 1830. Στα αρχαία μνημεία συμπεριλαμβάνονται σπήλαια και παλαιοντολογικά κατάλοιπα για τα οποία υπάρχουν ενδείξεις ότι συνδέονται με την ανθρώπινη παρουσία σε μία περιοχή,
- νεότερα μνημεία νοούνται τα πολιτιστικά αγαθά που είναι μεταγενέστερα του 1830 και των οποίων η προστασία επιβάλλεται λόγω της ιστορικής, καλλιτεχνικής ή επιστημονικής σημασίας τους,
- ακίνητα μνημεία νοούνται τα μνημεία που υπήρξαν συνδεδεμένα με το έδαφος και παραμένουν σε αυτό ή στον βυθό της θάλασσας ή στον πυθμένα λιμνών ή ποταμών καθώς και τα μνημεία που βρίσκονται στο έδαφος ή στον βυθό της θάλασσας ή στον πυθμένα λιμνών ή ποταμών και δεν είναι δυνατόν να μετακινηθούν χωρίς βλάβη της αξίας τους ως μαρτυριών. Στα ακίνητα μνημεία συμπεριλαμβάνονται οι εγκαταστάσεις, οι κατασκευές και τα διακοσμητικά και λοιπά στοιχεία που αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα τους καθώς βεβαίως και το άμεσο περιβάλλον τους,
- κινητά μνημεία νοούνται τα μνημεία που δε θεωρούνται ακίνητα. Μπορεί να είναι οποιαδήποτε μικρού μεγέθους και διαστάσεων εύκολα στη μεταφορά αντικείμενα των οποίων η ψηφιοποίηση μπορεί να γίνει σε ειδικά εργαστήρια με χρήση ειδικών μετρητικών διατάξεων, όπως λόγου χάρη είναι τα αγάλματα, τα αγγεία κ.τλ.,
- αρχαιολογικοί χώροι νοούνται εκτάσεις στην ξηρά ή στη θάλασσα ή στις λίμνες ή στους ποταμούς, οι οποίες περιέχουν ή στις οποίες υπάρχουν ενδείξεις ότι περιέχονται αρχαία μνημεία ή αποτέλεσαν ή υπάρχουν ενδείξεις ότι αποτέλεσαν από τους αρχαιοτάτους χρόνους έως και το 1830 μνημειακά, οικιστικά ή ταφικά σύνολα. Οι αρχαιολογικοί χώροι περιλαμβάνουν και το απαραίτητο ελεύθερο περιβάλλον που επιτρέπει στα σωζόμενα μνημεία να συντίθενται σε ιστορική, αισθητική και λειτουργική ενότητα,
- ιστορικοί τόποι νοούνται είτε εκτάσεις στην ξηρά ή στη θάλασσα ή στις λίμνες ή στους ποταμούς που αποτέλεσαν ή που υπάρχουν ενδείξεις ότι αποτέλεσαν τον χώρο εξαίρετων ιστορικών ή μυθικών γεγονότων ή εκτάσεις που περιέχουν ή στις οποίες υπάρχουν ενδείξεις ότι περιέχονται μνημεία μεταγενέστερα του 1830 είτε σύνθετα έργα του ανθρώπου και της φύσης μεταγενέστερα του 1830. Τα έργα αυτά συνιστούν χαρακτηριστικούς και ομοιογενείς χώρους, που είναι δυνατόν να οριοθετηθούν τοπογραφικά, και των οποίων επιβάλλεται η προστασία λόγω της λαογραφικής, εθνολογικής, κοινωνικής, τεχνικής, αρχιτεκτονικής, βιομηχανικής ή εν γένει ιστορικής, καλλιτεχνικής ή επιστημονικής σημασίας τους,
- άυλα πολιτιστικά αγαθά νοούνται εκφράσεις, δραστηριότητες, γνώσεις και πληροφορίες, όπως μύθοι, έθιμα, προφορικές παραδόσεις, χοροί, δρώμενα, μουσική, τραγούδια, δεξιότητες ή τεχνικές που αποτελούν μαρτυρίες του παραδοσιακού, λαϊκού και λόγιου πολιτισμού.
Τα είδη των Αρχαιολογικών χώρων
Οι αρχαιολογικοί χώροι διακρίνονται με βάσει τη χρήση τους. Έτσι έχουμε:
πόλεις και οικισμούς, σπήλαια και βραχοσκεπές, καταυλισμούς, τελετουργικά κέντρα ή ιερά, ναούς και ταφικές θέσεις ή νεκροταφεία καθώς και θέσεις με εξειδικευμένες λειτουργίες (εμπορικές θέσεις ή «εμπορεία», στρατιωτικές εγκαταστάσεις, λατομεία, μεταλλεία, εργαστήρια, λιμένες).
Η διαβάθμιση των αρχαιολογικών χώρων
Οι Αρχαιολογικοί χώροι διαχωρίζονται επίσης, σε χώρους ελεύθερους χωρίς να χρειάζεται να πληρώσει κάποιος εισιτήριο για να έχει πρόσβαση σε αυτούς (π.χ. Η Ακαδημεία Πλάτωνος, ο Λόφος Φιλοπάππου και άλλοι πολλοί). Οι χώροι αυτοί υπηρετούν το δημόσιο συμφέρον μέσα από τη διευκόλυνση της πρόσβασης του κοινού στην πολιτιστική του κληρονομιά. Ενώ, από την άλλη, υπάρχουν και οι Αρχαιολογικοί χώροι με ανυπολόγιστη αξία, η είσοδος στους οποίους απαιτεί εισιτήριο και αυτό γιατί με αυτόν τον τρόπο θα μπορούν να συνεχίσουν να προσφέρουν στην εκπαίδευση και την έρευνα. Οι χώροι αυτοί είναι ιδιαιτέρως καλά φυλασσόμενοι με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Ακρόπολη, την Κνωσσό, τις Αιγές και πολλούς άλλος ανά την Επικράτεια. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται για ένα είδος αρχαιολογικού χώρου, ο οποίος βρίσκεται, για λόγους προστασίας από τις διακυμάνσεις του κλίματος και του καιρού, κάτω από ειδικά στέγαστρα και σε πολλές περιπτώσεις είναι εντελώς περίκλειστος. Τέτοιοι αρχαιολογικοί χώροι είναι το προϊστορικό νεκροταφείο του Μαραθώνα, ο προϊστορικός οικισμός στο Ακρωτήρι στη Θήρα, οι βασιλικοί τάφοι στη Βεργίνα και άλλοι πολλοί.
Πώς λειτουργεί ένας αρχαιολογικός χώρος
Η διεύθυνση και η διαχείριση των Αρχαιολογικών χώρων είναι ευθύνη της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. Στόχοι της Γενικής αυτής Διεύθυνσης, γενικώς είναι:
α) Η διαμόρφωση και εποπτεία της πολιτικής για την προστασία, διάσωση, ανεύρεση, συντήρηση, ανάδειξη και προβολή της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδος, τόσο της υλικής όσο και της άυλης.
β) Ο συντονισμός, η εποπτεία και η μέριμνα για την εύρυθμη και αποτελεσματική λειτουργία των αρχαιολογικών και άλλων χώρων. Η εξασφάλιση της χρηστής διοίκησης και της λογοδοσίας, η επίτευξη συγκεκριμένων στόχων (ανασκαφές, εκδηλώσεις, δράσεις κ.ά.), η απλούστευση και η επί το παραγωγικότερο διεκπεραίωση των διοικητικών διαδικασιών των υπαγομένων σε αυτήν Υπηρεσιών του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού.
Όσον αφορά στο πώς είναι διαρρυθμισμένος ένας αρχαιολογικός χώρος και ποιες οι υποδομές του, πληροφορίες μπορεί ο αναγνώστης μας να βρει στο άρθρο μας «Τι πρέπει να έχει ένας αρχαιολογικός χώρος, για να λειτουργεί σωστά».
Η Αρχαιολογική Υπηρεσία
Η πρώτη Αρχαιολογική Υπηρεσία συστάθηκε το 1829 από τον Ιωάννη Καποδίστρια, πριν ακόμη και από τη δημιουργία του νέου ανεξαρτήτου ελληνικού κράτους (1830) καθώς η λεηλασία των αρχαιοτήτων της χώρας από Ευρωπαίους είχε λάβει διαστάσεις επιδημίας. Το ίδιο έτος εκδόθηκε εγκύκλιος με βασικές αρχές για την προστασία των αρχαιοτήτων (στην ουσία προσχέδιο αρχαιολογικού νόμου).
Το 1833 ιδρύθηκε η Αρχαιολογική Υπηρεσία του Κράτους (με το διάταγμα της 3/15.4.1833), ως μέρος του Υπουργείου Παιδείας, και θεσπίστηκε ο πρώτος αρχαιολογικός νόμος (10/22.5.1834), πρωτοποριακός σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Ο νόμος αυτός διακηρύσσει ότι «όλαι αι εντός της Ελλάδος αρχαιότητες, ως έργα των προγόνων του Ελληνικού λαού, θεωρούνται ως κτήμα εθνικόν όλων των Ελλήνων» και θέτει τα χρονικά όρια της προστασίας στο έτος 1453, έτος της αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως. Το 1899, με τον δεύτερο αρχαιολογικό νόμο, εισήχθη η πλήρης ιδιοκτησία του Κράτους επί όλων ανεξαιρέτως των αρχαιοτήτων. Το 1932 ψηφίστηκε ο τρίτος αρχαιολογικός νόμος που ίσχυσε μέχρι το 2002, οπότε αντικατεστάθη από τον νόμο 3028/2002 «Για την προστασία των αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς». Ο τέταρτος αυτός, από του 1834, αρχαιολογικός νόμος καλύπτει το σύνολο της πολιτιστικής κληρονομιάς, από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι σήμερα.
Σε ποιον ανήκουν τα μνημεία
Στο θέμα της κυριότητος των μνημείων ο ν.3028/2002 διατηρεί την κατάσταση που διαμορφώθηκε με τους προηγουμένους νόμους. Τα αρχαία έως το 1453, κινητά και ακίνητα, ανήκουν στο Δημόσιο, με εξαίρεση τα θρησκευτικά και τα εισαγόμενα, που μπορούν, υπό όρους και προϋποθέσεις, να ανήκουν σε θρησκευτικά Νομικά Πρόσωπα και στους εισάγοντες ιδιώτες αντιστοίχως. Τα αρχαία της περιόδου 1453-1830, κινητά και ακίνητα, μπορούν υπό όρους και προϋποθέσεις να ανήκουν και σε ιδιώτες, πλην των ευρημάτων ανασκαφών. Τα νεώτερα (1831-σήμερα) μπορούν να ανήκουν σε ιδιώτες.
Η σύγχρονη χρήση των Αρχαιολογικών χώρων
Οι χρήσεις του παρελθόντος και τα προβλήματα που τις περιβάλλουν ξεπερνούν το ερώτημα ποιος κατέχει τι. Αφορούν ιδεολογικά και οικονομικά ζητήματα. Το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (Κ.Α.Σ.) καλείται να γνωμοδοτήσει συχνά για την παραχώρηση χρήσης αρχαιολογικών χώρων και χώρων μουσείων, στο πλαίσιο της πραγματοποίησης εκδηλώσεων πολιτισμού. Το πράττει αυτό λαμβάνοντας υπ’όψιν το δικαίωμα των πολιτών και της κοινωνίας στη συμμετοχή στην Πολιτιστική Κληρονομιά της χώρας. Το Συμβούλιο, με γνώμονα την ανάγκη της ολοκληρωμένης προστασίας του μνημειακού πλούτου, συμβάλλει στη δημιουργία των απαραίτητων συνεργιών με την κοινωνία των πολιτών, προκειμένου οι πολίτες να μετέχουν της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, να διδάσκονται από αυτή, να την εντάσσουν στην οικονομία του ελεύθερου χρόνου τους και να τη θεωρούν τμήμα της καθημερινότητάς τους. Σε κάθε περίπτωση το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο βρίσκεται αρωγός στα αιτήματα εκείνα που επιφέρουν τη μέγιστη δυνατή ωφέλεια στον πολίτη, αλλά και στα μνημεία της χώρας.
Παραθέτουμε το Φ.Ε.Κ. παραχώρησης χρήσης για εκδηλώσεις.
Πηγές
Colin Renfrew and Paul Bahn, 2001. Αρχαιολογία, Θεωρίες, Μεθοδολογία και Πρακτικές Εφαρμογές, Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα
Η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία
ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, Αρ. Φύλλου 153, 28 Ιουνίου 2002
Σωσάννα Πλευριά
Αρχαιολόγος
